«Сем месяцаў у беларускай турме». Псіхалагічна-антрапалагічныя занатоўкі ад Алеся Кіркевіча

Удзельнік плошчы-2010, тагачасны намеснік старшыні «Маладога фронту» Алесь Кіркевіч 28 студзеня 2011 года быў арыштаваны і змешчаны ў СІЗА КДБ па абвінавачванні ва ўдзеле ў масавых беспарадках паводле ч.2 арт.293 КК Беларусі. Яго асудзілі на 4 гады пазбаўлення волі ў калоніі ўзмоцненага рэжыму, акурат праз тыдзень пасля ягонага вяселля. Цягам сямі месяцаў Кіркевіч адбываў пакаранне ў Наваполацкай калоніі №10, пасля чаго быў памілаваны. Напісаныя пасля турэмныя ўспаміны яшчэ ў 2013‑м годзе атрымалі прэмію ім. Ф. Аляхновіча за найлепшы твор, напісаны ў зняволенні. Як прызнае аўтар, сем месяцаў, праведзеных за кратамі, сталіся своеасаблівай зацяжной экскурсіяй, уражаннямі ад якой, ён і дзеліцца ў кнізе.

Каб турма перастала быць міфам

«Турма ў свядомасці нашых людзей – гэта такі міф. Як ніхто не ведае, што будзе пасля смерці, што будзе ў пекле: нейкія чэрці там будуць ці нейкія перажыванні твае, або сустрэнеш кагосьці, так і тут – усе здагадваюцца, што там не вельмі добра, а як не добра – ніхто не ведае. Таму кніга – гэта не прэтэнзія на нейкае каштоўнае пераасэнсаванне і падагульненне «феномена беларускай турмы». Пра гэта лепш спытацца ў Дашкевіча, у Пачобута, яшчэ кагосьці, хто там больш часу правёў. Я там правёў сем месяцаў. Гэта як такая зацяжная экскурсія: прайшоўся, паглядзеў, мне ўсё паказалі і сказалі хопіць. Вось і атрымалася такая мазаіка замалёвак, вобразаў людзей, якія я там сустрэў. Крыху такая псіхалагічна-антрапалагічная школа. Як людзі, сябе паводзяць у соцыуме, ад якога нікуды не могуць збегчы. Гісторыя дэманаў, якія сядзяць у кожным і праяўляюцца ў той ці іншай сітуацыі», – тлумачыць Алесь Кіркевіч.

Дзень – гэта пабудка а 6 раніцы, далей ідзеш выносіць парашу

Ёсць рэаліі «Амерыканкі», «Валадаркі» і зоны. Яны вельмі розныя. У «Амерыканцы» гэта быў такі крыху экстрэмальны рэжым – была група ўзмацнення ў масках, жорсткія санкцыі за парушэнне дысцыпліны. Дзень – гэта пабудка ў 6 раніцы. Далей ідзеш выносіць парашу. У камеры стаіць вядро і яго трэба вынесці. Гэта ўсё суправаджаецца дручкамі, крыкамі, пошчакамі электрашокераў. Потым нешта пераелі, пайшлі на шпацыр. Шпацыр – гэта заледзянелы дворык 5 на 5 метраў, дзе можна хадзіць па колу. Там можна паміж сабой пагаварыць, можна пакурыць. Потым усё вяртаецца назад. Нейкія размовы, гульня ў нарды. Вось я там у нарды навучыўся гуляць. Гэта вялікі плюс, – (смяецца), не абы-што.

Гэта таксама сітуацыя, калі ты нанова вучышся пісаць ад рукі лісты. Таму што ў наш камп’ютарны век мы вельмі рэдка пішам асадкай што-небудзь на паперы камусьці. Вучышся фармуляваць думкі цэльна, каб на 3 ці 4 старонкі аркушыка напісаць ліст. Вяртаешся да такіх кансерватыўных момантаў. Чытаеш кніжкі на паперы. Не чытаеш інтэрнэт. Гэта трошкі іншыя рэаліі і абмежаванні, нібыта цябе вяртаюць з 21-га стагоддзя ў нейкія там 50–60‑я гады.

Я не хачу размаўляць пра гэта. Зразумела, што гэта не санаторый і нават не войска. Гэта зусім іншае і нічога там добрага няма. Але мне не падабаецца, калі я чытаю іншых аўтараў, што там вось «кашмар-кашмар-кашмар», адныя «жахі-жахі-жахі». Мне больш цікава неяк антрапалагічна на гэта ўсё паглядзець. Паглядзець на людзей, на іншы досвед, якога я, можа, не здабыў бы ў іншай сітуацыі. Мне не хочацца канцэтравацца на нейкіх адмоўных момантах. Не хачу і ўсё. Пра гэта было ўжо шмат сказана, пачынаючы ад таго, як Міхалевіч даваў прэс-канферэнцыі пра катаванні ў «Амерыканцы» і г.д. А што тут дадаваць? Магчыма, каб мне быў патрэбен палітычны прытулак, я б тады расказаў, які там быў кашмар.

Пра дзікія рытуалы і інстынкты

У кнізе рознае ёсць. Ёсць сцэна з апісаннем згвалтавання. Гэта было ўжо на зоне. Гэта быў як фільтрацыйны такі барак, пасля якога ўжо размяркоўваюць па іншых атрадах. Прачынаюся неяк уночы і чую гукі нейкія дзіўныя: ці то нешта скрабецца, ці нешта лезе, такія нейкія механічныя гукі. Думаю, Божачкі, што гэта?

Дзверы зачыненыя, спрасонку не зразумеў, можа з‑пад падлогі нехта лезе. Потым заўважаю, што далёка-далёка ў канцы барака варушыцца нара. Потым перастае варушыцца. Яна двухпавярховая і першы паверх – задзёрнуты пледам. Тут плед адсоўваецца і выходзіць у трусах адзін мужык, а там застаецца ляжаць іншы. Аказалася, што заехаў чалавек на зону за згвалтаванне непаўнагадовай сваёй дачкі ці падчырыцы, а па правілах зоны, перад тым, як яго падняць у атрад, яго трэба апусціць. І вось ёсць спецыяльны чалавек, які яго апускае. Для мяне гэта такім шокам было. Так проста ўначы залез у нару чувак, «адчпокаў» і пайшоў у туалет мыць чэлес, умоўна кажучы. То бок ёсць спецыяльны чалавек, які апускае. Ён сам апушчаны, а ўжо сярод апушчаных, ён больш круты. Гэта свая іерархія – каставая сістэма, як у Індыі, дзе ёсць недатыкальныя, працоўныя, непрацоўныя і г.д. Зусім іншы свет, дзе жывуць розныя першабытныя рытуалы, інстынкты, дзе ўсё неймаверна архаічна. У нас тут скандал, што гей-сцяг вывесілі на ангельскім пасольстве, а там усё вось так. Я не ведаю, ці ангельскім амбасадарам хто-небудзь расказваў пра гэта. Гэта людзі, з якімі ніхто не вітаецца. Ад якіх нельга нічога браць, да якіх нельга дакранацца, на нару, дзе яны спяць нельга сядаць. Гэта людзі якія існуюць у абсалютна іншым свеце. Гэта людзі, якія або нешта дрэннае зрабілі, або спрычыніліся да нейкіх сексуальных злачынстваў, або якіх адміністрацыя замовіла, каб упісаць іх у гэтае становішча.

Наколькі вялікі шанец што яго апусцяць? Калі ён будзе замінаць адміністрацыі, адміністрацыя заўжды трымае сувязь з тымі, каго прынята называць «блатныя». Опер дасць разнарададку, што такога чалавека трэба прэсануць, і тады блатныя, калі яны не правільныя блатныя, калі яны «ходзяць пад мусарамі», то яны «прымуць захады». Ці зробяць чалавеку якую-небудзь непрыемнасць, як напрыклад Саннікаву ці Дашкевічу, калі да іх падсаджваюць апушчанага, які не кажа, што ён апушчаны. Чалавек з ім кантактуе і ў вачах усіх астатніх зэкаў – усё, ты ўжо такі самы як ён. І ты ўжо знаходзішся ў стане недатыкальнага, выконваеш самую брудную працу. Гэта вельмі непрыемна. Гэта сур’ёзная праблема – там у тым сусвеце.

Пра былы «прафсаюз зэкаў»

Інстытут блатных, жыццё па блатной лініі калісьці ўзнікла ў Савецкім саюзе, як свайго роду прафсаюз зэкаў, каб бараніць сябе ад адміністрацыі. Маўляў, што вы – адміністрацыя, але ў нас тут ёсць свае правілы і мы не будзем вам падпарадкоўвацца, у вас будзе сваё, а тых хто здраджвае, хто робіць не правільна, мы будзем «у апушчаныя» запісваць. Потым органы вось гэтую зэкаўскую сістэму фактычна ўзялі ў абарот і пачалі выкарыстоўваць па-свойму. Таму ў нас зараз няма нейкага такога сапраўды незалежнага блатнога жыцця, якое мела б бараніць зэкаў ад адміністрацыі. Раней як было: ёсць некалькі блатных, а ёсць зэкі. Зэкаў прэсуюць, блатныя сказалі, «мы зараз бунт учынім ці ўсе ўскрыем сабе вены», – як яно мусіла быць. Інстытут каб абараніць людзей у прынцыпе. А зараз усё наадварот.

Выпраўленчая ўстанова? Гэта вельмі смешна!

Па-мойму, Беларусь – гэта адзіная краіна сярод суседзяў, дзе захаваўся статус менавіта «выпраўленчай» установы. Абсалютная лухта. Малады чалавек, які туды заходзіць, не маючы жыццёвага досведу, яго ламаюць, даюць яму зусім іншыя каштоўнасці: што можна красці, можна махляваць, што ты можаш быць шчырым толькі паміж нейкім вузкім колам людзей, а з усімі астатнімі можаш рабіць усё, што хочаш.

І чалавек выходзіць на волю, умоўна кажучы, не толькі з букетам хранічных захворванняў, але яшчэ і з базай кантактаў. Ён гэтых людзей потым знойдзе напрыклад на свабодзе і яго жыццё будзе круціцца сярод былых сукамернікаў. Выходзіць такі гатовы антыдзяржаўны элемент – чалавек, які ненавідзіць інстытут дзяржавы, самую дзяржаву. Тое, што там кожную раніцу грае беларускі гімн і ўсе павінны быць выстраеныя ў шэраг пад ягоныя гукі – усе гэта ўспрымаюць камічна, як мінімум гратэскава і максімум з нянавісцю. Значыцца, гэта яшчэ і людзі, якія ненавідзяць Беларусь. Адзіны момант, калі там гучыць беларуская мова – гэта гімн з раніцы. І для зэка чыста псіхалагічна – гэта траўма. І для чалавека ў прынцыпе беларуская мова асацыюецца з гэтым лагерам. Беларусь – турма. Таму шмат у каго такія мары і думкі: калі выйду, то проста з’еду адсюль куды-небудзь, тут жыць не магчыма.

Ну і самая яскравая гісторыя, безумоўна, мінаючы карупцыянераў, іншых злачынцаў, – наркаманы-спажыўцы 328. Гэтыя пацаны, каторым па 19–18 гадоў. Я не веру асабіста, што яны распаўсюднікі, нейкія наркабароны. Гэта пацаны, каторыя ўвогуле нічога не ўмеюць. Яны не ўмеюць часам ложак свой заправіць. Іх пасадзілі, далі па 8 гадоў, і кім яны выйдуць потым? Гэта паламаныя людзі, якія зноў пойдуць у нейкую нелегальшчыну. А дэпартаменту выканання пакаранняў, міліцыі ад часткі ўсё гэта выгадна. Былых зэкаў называюць – «залатым фондам МУС». Г.зн. калі адбываецца нейкае злачынства, то каго браць? Ага, тых, хто ўжо сядзеў. Хто там быў у гэтым арэале. Хто жыве ў гэтым доме, у гэтым раёне. Вельмі вялікая верагоднасць, што той, хто ў Беларусі сядзеў, потым сядзе яшчэ раз.

Фота – Васіль Малчанаў