Рэквіем па мары. Нашто чытаць «Стагодзьдзе НН» Сяргея Дубаўца?

Ці можна складанае «запакаваць» у лёгкую форму? Можна. Тым больш, гэта ці не адзіны спосаб, каб яно — складанае і важнае — трапіла да чытача. У Сяргея Дубаўца тое выдатна атрымалася. Раю!

Алесь Кіркевіч піша пра кнігу Сяргея Дубаўца «Стагодзьдзе НН».

Зборнік «Стагодзьдзе НН» лёгкі ва ўсіх сэнсах. Кніга выдадзеная так, каб яе можна было кінуць у заплечнік і нават не заўважыць. А пасля разгарнуць: у цягніку, кавярні, на лаўцы, дзе заўгодна. Роўна такі фармат некалі абіралі кніжнікі «нашаніўскай пары», пра якую піша Дубавец. Калі наша літаратура яшчэ не ведала грувасткіх талмудаў і залачоных пераплётаў. Простае — значыць, дасяжнае. Сваё.

Мова аўтара таксама простая. Не прымітыўная, а лёгкая — як цёплы вецер з часоў Даўняй Грэцыі. Калі важнае прагаворвалі вусна, падчас шпацыраў у ценю кіпарысаў. Магчыма, адсюль на старонках і сюжэт пра Ікара, і «Авідзій на Палессі». Аўтар сам як той Авідзій, воляй лёсу закінуты ў нашую шэрасць і туманы. Піша пра тутэйшае, але з міжземнаморскай цеплынёй.

Дыялогі з бацькам. Іншы, але не чужы

Кнігу складаюць эсэ Дубаўца нулявых гадоў, гэта сімвалічнае развітанне з ХХ стагоддзем. Гучыць грувастка і цяжка, праўда? Бо недзе ж тут мае быць Гітлер, Сталін, цяжкія танкі, жалезабетонныя доты і парады фізкультурнікаў… Насамрэч не. Аўтар пачынае з гісторыі свайго бацькі: савецкага палкоўніка міліцыі. Дзе той палкоўнік, а дзе — бацька? Дзе савецкі, а дзе — беларус?

Аўтар з бацькам праз усё жыццё былі антаганістамі. Тады што іх яднае, апроч крыві? А ці гэтага так мала, каб людзей яднала кроў? Дзе, у якіх сітуацыях і ў якім месцы гэтая кроў адгукаецца?..

«Каб быць носьбітам нейкай культуры, зусім неабавязкова пра гэта ведаць», — піша Дубавец. Урэшце, ці не ўся нашая гісторыя і сучаснасць — гэта дыялогі ці напружанае маўчанне разам з «бацькам» або — са сваім другім «я»? Іншым, але не чужым.

Дзе пасікаць у Менску ў 1937 годзе?

Пра класікаў, Быкава і Купалу, аўтар піша з той самай лёгкасцю, што і пра сваякоў. У эсэ «Нявыкрутка» ты як чытач літаральна ходзіш за быкаўскім Петруком («Знак Бяды»), які шукае, дзе б справіць малую патрэбу ў сталінскім Менску. Чалавек прыехаў, каб знайсці Чарвякова ў аграменным Доме Ураду, а сам бадзяецца ў пошуках прыбіральні. Што можа быць геніяльней?

Гэтую «нявыкрутку» — як парадокс нацыянальнай свядомасці — Дубавец раскручвае далей. Як мадэль «катастрафічнага мыслення», маўляў, вось-вось мае адбыцца нешта… нават не кепскае, а страшнае! Сонца свеціць, пташкі спяваюць, а ўсярэдзіне душыць страх: вось-вось нешта будзе… У выніку:

«Мы — Сізіфы, мы коцім свой камень угару нават тады, калі вонкавы праклён зняты і можна ісці сабе роўным полем і без каменя. У народзе гэта называюць „бояззю сурочыць“ — спадзявайся на добрае, а рыхтуйся ўвесь час да горшага».

Магчыма, злога сапраўды было забагата ў нашай гісторыі і мы да яго звыкліся як да нормы, часткі ландшафту. Навучыліся нават лавіць кайф. А калі ў суседа нешта не атрымалася, заўжды можна мудра ўсміхнуцца: «Не трэба было лезці!..»

Бяду можна ўпарадкаваць, раскласці па паліцах, патлумачыць, але — ці можна яе гарманізаваць? Ці гэта такі лёс — жыць без гармоніі, а калектыўная бяда — тое адзінае, што нас усіх аб’ядноўвае?.. Шукайце адказы паміж радкоў.

Ці можа нацыя жыць паміж радкоў газеты? 

Насамрэч у кнізе процьма пазітыву. Асабліва ў апошняй траціне, якую складаюць эсэ пра «нашаніўскую пару». Аўтар аднаўляе (ці стварае?..) атмасферу Вільні пачатку ХХ стагоддзя, калі ў адным офісе сабраліся творцы ды — прыдумалі Беларусь. Вось Антон Луцкевіч мяшае пальцам скваркі на патэльні, тут сушацца набрынялыя віленскай слотай боты, а там з ложка падымаецца памяты Янка Купала ды збягае са словамі: «Сам чорт тутака не ўбудзе, калі так далей будзе». 

Ну і пытаннечка: чаму ў беларусаў атрымалася Беларусь, а ў літоўцаў — Літва? Чаму Вільня, «самы прыгожы горад на свеце», як пісаў Гарэцкі, не ўпісаўся ў гэтую Беларусь? Чаму беларусы пішуць, а літоўцы (як Марцін Кухта) — выдаюць? Нас, беларусаў, на той час болей у два разы, але:

«…У 1906 годзе літоўцы супраць адзінага беларускага тыднёвіка „Наша Ніва“ мелі ажно дзве штодзённыя газеты і шэсць тыднёвікаў, тры месячнікі і адзін гадавік».

Вільня, дом №14 па вуліцы Vil­ni­aus. Тут знаходзілася рэдакцыя «Нашай Нівы» ў 1913–1915 гг. Пры рэдакцыі жыў тады Янка Купала

Урэшце, ці праўда, што мы — нацыя паэтаў-летуценнікаў, а значыць і лёс нам вандраваць без свайго дому, як тая рэдакцыя «НН» па Вільні пачатку 1900‑х: Вялікая Пагулянка, Завальная, рог Троцкай, Віленская, зноў Завальная і зноў Віленская? Ці можа цэлая нацыя жыць паміж радкоў газеты (а газета, вядома, «жыве адзін дзень»), у той час як іншыя будуюць палацы, фартэцыі ці хаця б хутары?

Тую, колішнюю «Нашу Ніву» Сяргей Дубавец называе эпасам, як «Калевалу» ці «Нібелунгаў». Маўляў, усё істотнае ўжо ёсць — там. Трэба толькі ўмець чытаць. Гэтая рэтраспектыва стае «страчаным раем» і марай аўтара. Ці павінна яна супадаць з марай чытача? Зусім неабавязкова. Але рэфлексія, здаецца, заўжды мае сэнс. Неадрэфлексаванае мінулае цісне, а ўрэшце — знішчае свайго носьбіта.

Таму — яшчэ раз раю!