Валерый Карбалевіч: Нашая гісторыя — як люстэрка: у ім і параза, і шанец

«Майму пакаленню выпала жыць у вельмі розных эпохах», — распавядае выбітны аналітык і палітолаг Валерый Карбалевіч. Дык як фарміруюць асобу гэтыя змены гістарычных працэсаў? І як чалавек у сваю чаргу можа ўплываць на перавароты ў жыцці сваёй краіны? Чытайце ў нашым інтэрв’ю.

Валерый Карбалевіч на канферэнцыі «Беларуская журналістыка: дзе пачынаецца заўтра». Вільня, 16 верасня 2025 года. Фота: БАЖ

Гэтае інтэрв’ю — частка зборніка «Голас пакалення свабоды», жывога сведчання творчай і грамадзянскай прысутнасці тых, хто не згубіў свой голас нават у выгнанні. Зборнік апавядае аб лаўрэатах прэміі «Голас пакалення свабоды», заснаванай Беларускім ПЭНам у партнёрстве з Праваабарончым цэнтрам «Вясна», Беларускай асацыяцыяй журналістаў, Прэс-клубам Беларусь і Фондам «Свабодная прэса для Усходняй Еўропы». Ён будзе прэзентаваны 15 лістапада 2025 года ў 17:00 падчас дыскусіі з лаўрэатамі і лаўрэаткамі Прэміі «Голас пакалення свабоды» ў Еўрапейскім Цэнтры Салідарнасці (Europe­jskie Cen­trum Sol­i­darnoś­ci, Gdańsk, pl. Sol­i­darnoś­ci 1).

У чаканні параду лафетаў

— Калі гаварыць мовай паліталогіі, кожны чалавек праходзіць праз працэс сацыялізацыі. Згадайце першыя ўрокі (сямейныя, вясковыя, студэнцкія), што сфармавалі вас і прывялі ў выніку да паліталогіі.

— Майму пакаленню выпала жыць у вельмі розных эпохах: Савецкі Саюз, позняя брэжнеўшчына — час так званага развітога сацыялізму, глухі застой. Вось на што выпала сацыялізацыя маёй асобы. Тады здавалася — гэта назаўсёды… Калі нібыта запраграмаваны на бессмяротнасць генсек усё ж памёр, мы глядзелі трансляцыю ўрачыстага пахавання і разважалі: што будзе далей? Брэжнева не стала, але вунь колькі клонаў за ім, прыйдуць яны — і сістэма працягне існаваць…

— Ну, да параду лафетаў на Краснай плошчы трэба было яшчэ дажыць…

— Так, бо маё жыццё пачалося яшчэ ў 1955‑м, у Кастрамской вобласці Расіі.

— Год глыбока сімвалічны: пасля Сталіна Хрушчоў падмяў партыю, Малянкоў страціў урад — яго адцясніў Булганін. Маналіт даў наступную трэшчыну, і гэта ўжо выглядала як прадвесце будучых зрухаў… Але вернемся да вытокаў: дык вы рускі?

— Бацькі-беларусы паехалі туды на заробкі: спакусілі паўночныя каэфіцыенты. А наагул тата — шафёр са Старобінскага раёна (цяпер Салігорскага), маці — настаўніца з суседняга, Слуцкага. Два гады пражылі там і вярнуліся назад, у Беларусь, ужо са мной. Таму маё дзяцінства і юнацтва — гэта Случчына. Неяк зацікавіўся палітыкай і таму зусім не выпадкова паступаў на гістфак БДУ. Старт не ўдаўся: не прайшоў конкурсу. Адпрацаваў год у будаўнічым упраўленні і з другой спробы паступіў. Універсітэт скончыў з чырвоным дыпломам.

— І нягледзячы на гэта — размеркаванне ў глыбінку, Горацкую сельгасакадэмію?

— Так, пяць гадоў на ўсходзе Магілёўшчыны. Потым ужо была мэтавая аспірантура ў сталіцы і дзесяць гадоў у Беларускім інстытуце механізацыі сельскай гаспадаркі, цяпер гэта Беларускі дзяржаўны аграрны тэхнічны ўніверсітэт.

— Выкладалі гісторыю КПСС?

— Назва курса мянялася з генеральнай, як тады жартавалі, лініяй партыі: у перабудову гэта ўжо была «палітычная гісторыя», а далей — «гісторыя Беларусі», у адпаведнасці са зменамі палітычных працэсаў.

— Інстытут і акадэмія рыхтавалі кадры для сяла, фармавалі будучую рэгіянальную інтэлігенцыю. Але ці былі сярод гэтых людзей «пазасістэмныя» або проста здольныя на іншую свядомасць?

— Вы пра грамадзянскую рэфлексію? Калі гаварыць шчыра, то вясковая эліта таго часу — спрэс людзі сістэмы, яе частка. Да пачатку гарбачоўскай перабудовы нейкіх прыкметных зменаў у свядомасці не бачыў.

— І гэта парадокс, бо сама вёска ў шасцідзясятыя – сямідзясятыя мянялася вельмі імкліва!

– Я застаў яшчэ тыя часы, калі ў калгасе жалі хлеб сярпамі. І адначасова літаральна на маіх вачах ішоў шалёны працэс паўсюднай механізацыі… Калі пайшоў у школу, у пасёлку яшчэ не было электрычнасці! Урокі рабіў пры карасінавай лямпе. Але на раз-два адбыўся тэхнічны скачок, стартавала ўрбанізацыя: школьнікам бачыў перапоўненую людзьмі вёску, а дзесьці ўжо ў сямідзясятыя гады – адыход моладзі, старэнне.

— Варта дапоўніць канстатацыю працэсу назіраннямі…

— Ці не самае важнае: разам з абязлюджваннем вёскі пачала знікаць і яе актыўнасць. Раней былі мастацкая самадзейнасць, канцэрты, спаборніцтвы. А калі сталі з’язджаць, амаль усё гэта знікла. Затое мацавалася ўсведамленне, што калгас – нешта зусім адсталае… Адсюль і міграцыя ў пошуках лепшага жыцця. Тыя, хто заставаўся, звычайна проста не мелі рэсурсу на іншы выбар.

Студэнт гістфака БДУ Валерый Карбалевіч — другі злева. Фота: з асабістага архіва

— Вясковая свядомасць адрознівалася ад гарадской? Наколькі моцна? Чым?

— На мой погляд, розніца ў ментальнасці слаёў тагачаснага грамадства была малаадчувальная — я не стаў бы гаварыць пра нейкі велізарны разлад. Хіба што аграрны сектар трохі больш кансерватыўны. Напрыклад, у перабудову наш інстытут найбольш супраціўляўся пераменам. І студэнты, і выкладчыкі. Вясковая інтэлігенцыя не вельмі замарочвалася ідэалогіяй: людзі вырашалі асабістыя праблемы і спрабавалі ўладкавацца ў жыцці так, каб лепш жылося, мець нейкія даброты.

Вялікая палітызацыя ўсяго савецкага грамадства пачалася толькі тады, калі Гарбачоў аб’явіў, што застой — гэта не норма, а хвароба, таму трэба нешта мяняць, ладзіць.

«Пена на хвалі перабудовы»

— У савецкай сістэме было шмат спакус і чырвоных сцяжкоў, каб заставацца ў бяспечнай нішы выкладчыка кананічнай гісторыі. Што прымусіла парушыць баланс і перайсці ў зону рызыкі, да публічнага аналізу сучаснасці? Гэта асабісты выбар — ці энергія той эпохі?

— Гэта наўпрост звязана з новымі гістарычнымі працэсамі: пачаткам перабудовы, з’яўленнем галоснасці і так далей. Я, як і шмат хто, эвалюцыянаваў разам з грамадствам. З’явілася пэўная свабода, магчымасць нешта адкрыта ацэньваць, аналізаваць, рабіць высновы. Раней ты не мог дазволіць сабе такое.

Умомант паўсталі грамадскія арганізацыі, якія тады называліся нефармальнымі. Бо ініцыяваліся знізу, самастойна, а не з дазволу ўлад, як было дасюль. Пачалі ўзнікаць і новыя медыя – з’явіўся канал для трансляцыі ўласнай думкі.

— То-бок стартавы пункт вашай «найноўшай гісторыі» — гэта не выключна асабістыя абставіны біяграфіі, а тэктанічны грамадскі зрух?

— Так, сукупнасць, проста лавіна падзей. Найперш рытм і пульс часу адчуваўся ў маскоўскай прэсе, якая рэзка крытычна ацэньвала гісторыю савецкага ладу і камуністычнага рэжыму.

— Памятаеце нейкую публікацыю, што пераламала думку і навуковага асяродку, і асабіста вас?

— Напрыклад, артыкул Гаўрыіла Папова ў часопісе «Наука и жизнь», дзе ён упершыню ў савецкай перыёдыцы раскрытыкаваў адміністрацыйную сістэму, а не толькі сталінізм. Ад часоў ХХ з’езду лічылася, што яна ў нас добрая – дрэнны Сталін, які ўсё і загубіў. І вось прагучала зусім іншае, глыбейшае. Пад агонь трапіў і Ленін. То-бок, пад сумнеў была пастаўлена сама аснова савецкай ідэалогіі, на якой будаваўся ўвесь камуністычны лад. З гэтага пачалася шырокая крытыка сістэмы ў цэлым.

Менавіта тады ў Мінску з’явіліся першыя самастойныя гурткі нефармалаў. З нетраў якіх вырас «Сучаснік». Я стаў адным з яго пачынальнікаў. Спачатку збіраліся на кватэры, а неўзабаве выйшлі на публічныя дыскусіі.

— Спроба вырвацца з савецкай арбіты і стварыць уласную прастору думкі… Гэта была першая школа свабоды — ці ўсяго толькі ілюзія альтэрнатывы?

— Мы былі тады групай інтэлігенцыі з ухілам у дысідэнцтва: мае добрыя знаёмыя, аднакурснікі Віктар Чарноў і Міша Пліско, таксама Рома Якаўлеўскі… Падчас сустрэч сур’ёзна абмяркоўвалі перажытае і выклікі. Паступова да дыскусій далучаліся новыя людзі, таму пачалі шукаць зручнае, годнае месца. Урэшце Леў Крывіцкі нечакана выбіў пакой у Доме палітасветы. Народ цягнула туды як магнітам.

Загадчык кафедры Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі Валерый Карбалевіч. Фота: з асабістага архіва

— І доўга працягвалася вольніца?

— Дыспуты мелі такі моцны рэзананс, што ўлады дзеля адлупу даволі хутка мабілізавалі выкладчыкаў з Вышэйшай партыйнай школы… Ідэалагічная контратака правалілася, і тады ў прэсе з’явіўся славуты пагромны артыкул «Пена на хвалі перабудовы».

Пачалі разбірацца: а хто ж замуціў гэты працэс? Дацэнт кафедры гісторыі КПСС! Усчаўся вялізны скандал: разбіралі па костачках на партыйным сходзе…  Сакратар парткама выклікаў мяне з Чарновым і рэзюмаваў: «Ну, вось, разумныя хлопцы – а сапсавалі кар’еры на ўсё астатняе жыццё».

Намнога пазней мне давялося пабачыць спецыяльную пастанову бюро ЦК КПБ, дзе згадвалася маё прозвішча, далей партыйным арганізацыям рассылалі аб’ектыўку з маёй біяграфіяй і высновай: гэта якраз адзін з тых, хто разбурае камуністычную партыю.

Аднак прайшло зусім мала часу — і ўрэшце сістэма рухнула.

— То-бок вы можаце назваць сябе дэмакратам першай хвалі?

— Я сказаў бы інакш: наш клуб «Современник» стаў адной з першых формаў грамадзянскай супольнасці яшчэ ва ўмовах камуністычнага рэжыму.

— Давайце прыгадаем яшчэ колькі заўважных структур той пары. Хай з другой сферы, але таксама былі на слыху «Талака», «Тутэйшыя»…

— Яны арыентаваліся найперш на нацыянальную ідэю — запачаткавалі  тагачасны беларускі нацыяналізм, з якога неўзабаве нарадзіўся Беларускі народны фронт, а далей — шэраг сацыял-дэмакратычных арганізацый. Так што гэты працэс адбываўся з розных бакоў.

А ліберальная плынь грунтавалася на грамадзянскіх, палітычных свабодах. Нацыянальная ідэя нас тады не вельмі натхняла.

— Як браць вашае крыло, варта згадаць і «Дэмакратычную платформу».

— Так, у значнай ступені менавіта там былі вытокі Аб’яднанай дэмакратычнай партыі Беларусі.

Я спрычыніўся да яе стварэння ў 1990 годзе, яшчэ да распаду Савецкага Саюза. Але калі стала ясна, што гэта рэальная сіла, якая набліжае разбурэнне чырвонай імперыі, многія, нават з ліку лідараў, адышлі ўбок. Некаторым не падабалася арыентацыя на еўрапейскі выбар, на Захад. Гаворачы сённяшняй мовай, палітычныя прыхільнікі рускага свету з’явіліся ўжо тады.

— А што адбывалася ў афіцыёзным ідэалагічным полі?

— Калі з’явілася рэальная палітычная канкурэнцыя, ранейшыя звыклыя структуры паказалі сваю неканкурэнтаздольнасць і проста пачалі развальвацца. Бо ўвогуле не былі гатовыя да палітычнай барацьбы, змагання за свае ідэі. І кампартыя, і камсамол, і прафсаюзы капітулявалі амаль без бою. Сітуацыя амаль люстэркава нагадвае тое, што адбылося ў 2020‑м. Створаныя ўладам арганізацыі ў момант вострага палітычнага крызісу проста знікаюць з арэны. Бо існавалі для іншага.

Валерый Карбалевіч у Патсдаме. Кастрычнік 1999 года. Фота: з уласнага архіва

— Для фасаднасці?

— Дзеля кантролю важнейшых сфер грамадскага жыцця. Аднак кантраляваць — гэта не змагацца.

Ад экспертаў да «экстрэмісцкіх цэнтраў»

— Трансфармацыі былі і ў дэмакратычным полі: нешта хутка адмірала, аднак умомант з’яўлялася новае… У 1993‑м журналіст, адзін з першых беларускіх палітолагаў Анатоль Майсеня стварыў нацыянальны цэнтр стратэгічных ініцыятыў «Усход-Захад» і запрасіў вас. Што гэта быў за момант: асабістая кар’ерная дарога — ці ўваход у зусім новае поле, дзе фармаваліся першыя правілы грамадзянскай супольнасці?

— Гэта новая рэальнасць. Майсеня заўважыў маю актыўнасць у незалежных медыя з каментарамі пра палітычныя працэсы і падзеі, прапанаваў супрацоўніцтва. Цэнтр хутка развіваўся, набываў вагу. Мы праводзілі многа канферэнцый, якія станавіліся даволі важнымі падзеямі грамадска-палітычнага жыцця. У тым ліку з удзелам кіраўніка Вярхоўнага Савета Станіслава Шушкевіча, віцэ-прэм’ераў, міністра замежных спраў, генералаў з Міністэрства абароны, навукоўцаў і заходніх палітыкаў… Цэнтр рэальна ўплываў сваімі даследаваннямі на грамадска-палітычныя працэсы ў краіне.

Даходзіла да кур’ёзнага: менавіта гэта эфектыўнасць раздражняла некаторых нашых апанентаў з апазіцыйнага ж лагера. Маўляў, калі да нас так ахвотна ходзяць чыноўнікі, значыць, «Усход-Захад» праўладны! Вунь, у выніку рэалізаваная тая ідэя, другая… Яны лабісты бюракратыі, апарата Кебіча, ату іх!

— Эфектыўнасць заўсёды выклікае рэўнасць. Але што глыбейшае хавалася за псеўдакрытыкай?

— Калегі прагледзелі момант: не зразумелі, што новы час вывеў на  інфармацыйны экран новых гульцоў, функцыя якіх — экспертыза. Гэта была нечаканая з’ява: людзі без уладных рычагоў, затое з глыбокімі ведамі і нестандартнымі меркаваннямі сталі ўплывовымі. Пачалося з Масквы — там шэраг спецыялістаў у галіне эканомікі, палітыкі, сацыялкі з дапамогай СМІ сталі фактычна заканадаўцамі моды ў розных важных сферах.

Апроч таго самага Папова, можна згадаць такіх знакамітых асоб эпохі, як Аганбегян, Абалкін, Шаталін…

У перыяд краху Савецкага Саюза і пачатку дзевяностых гадоў незалежнай Беларус мы трапілі ў трэнд. Навуковая экспертыза стала важным чыннікам, які ўплываў на грамадска-палітычныя працэсы і свядомасць грамадства. Тады вялізнымі накладамі выходзілі газеты і часопісы, людзі чыталі запоем, ці не суткамі слухалі і глядзелі жывыя трансляцыі важных дыскусій.

– Але сёння той інстытут упаў «ніжэй плінтуса»: што яго збанкрутавала? Ці толькі злая дзяржаўная воля?

— Яна моцна прыклалася да працэсу. Але адзначу таксама іншае: развіццё тэхналогій камунікацыі з грамадствам прывяло да таго, што «экспертныя» ацэнкі пачалі гучаць ці не ад любога з кінакамерай або мікрафонам і камп’ютарам. Прафанізацыя і папулізм – з кожнага кута. Попыт на хуткія, простыя адказы знішчыў глыбіню аналітыкі, а ў пэўным сэнсе нават і інстытут экспертызы.

— Затое яго важкі голас «ацанілі» ўлады…

— Як толькі Лукашэнка стаў прэзідэнтам, то пачаў змаганне з аналітычнымі цэнтрамі як уплывовай часткай апазіцыі. Пасля 1996-га завялі крымінальную справу супраць нас. Давялося зачыняцца і ствараць структуру пад новым брэндам — аналітычны цэнтр «Стратэгія».

На сустрэчы з Міхаілам Гарбачовым у мінскім IBB-цэнтры

— У той момант палітыка ўжо выходзіла за межы легальнага поля. Ці можна было заставацца па-за палітыкай у краіне, дзе ўлада дэманстрацыйна ламала правілы?

— «Малады» прэзідэнт на адным з паседжанняў аб’явіў, што апазіцыя атрымлівае грошы з‑за мяжы праз тры цэнтры: фонд Сораса, Чарнобыльскі фонд Грушавога і нас, грэшных. Гэта якраз супала з гібеллю Анатоля Майсені… Пачалася эпоха татальных «зачыстак».

— Дзе яе першы паваротны пункт?

— Канешне ж, рэферэндум 1996 года. Ён цалкам змяніў канстытуцыйную архітэктуру, зрабіў дзяржаву суперпрэзідэнцкай. «Плебісцыт» прайшоў у абсалютна неправавым полі. Спецыялісты ў галіне канстытуцыйнага права назвалі яго хутчэй дзяржаўным пераваротам, які запачаткаваў стварэнне класічнага аўтарытарызму Аляксандра Лукашэнкі.

— Якім інструментарыем умацоўваўся новы палітычны парадак? Што гадамі заставалася пастаянным у гэтым працэсе, нягледзячы на змену гістарычных дэкарацый?

— Рэпрэсіі. Сістэмнае знішчэнне ўсіх інстытутаў, здольных ствараць альтэрнатыву, ад аналітычных цэнтраў да незалежных медыяў і НДА. Яны не зніклі цалкам, але былі загнаныя ў рэзервацыі, без рэальнага ўплыву на палітычныя рашэнні. Гэта класіка аўтарытарызму. А сёння, пасля 2020-га, мы ўжо маем сітуацыю таталітарызму.

Выбары-94: індустрыяльнае рэха – ці вясковы кансерватызм?

— Часта гавораць: першая фаза была шмат для каго досыць ліберальнай з‑за так званага сацыяльнага кантракта: улада дае стабільнасць і мінімальны дабрабыт, грамадства расплачваецца маўчаннем. Гэта прыгожая схема — ці паліталагічная фікцыя?

— Ужо ў самім паняцці «сацыяльны кантракт» схаваны падман. Хутчэй абстрактны паліталагічны канструкт, чым рэальнасць. Маскіроўка таго, што насамрэч адбываецца. Дзякуючы чаму Лукашэнка сапраўды абапіраўся не толькі на рэпрэсіі, але, у пэўным сэнсе, і на падтрымку створанай ім сацыяльнай мадэлі жыцця.

У пэўны час «генеральны канструктар» стаў нават прэтэндаваць на тое, што яна — узор для іншых, а не проста мясцовая з’ява. Маўляў, гэта альтэрнатыва посткамуністычнай трансфармацыі.

Але насамрэч яе сутнасць — у танным расійскім газе і нафце «ў абмен на пацалункі». За «пацалункі інтэграцыі» Беларусь атрымлівала частку расійскай энергетычнай рэнты. Гэта давала пэўны эканамічны рост. Але ён тычыўся ўсёй постсавецкай прасторы, не толькі Беларусі ды Расіі. Лукашэнка ўпісаўся ў гэты трэнд і выцыганіў пэўныя дывідэнды: людзі былі гатовыя трываць аўтарытарныя метады, бо «жылося трохі лепш».

— У такой мадэлі цэнтральнай фігурай заўсёды становіцца першая асоба. Выпадку Беларусі вельмі пасуе ўсім вядомае «дзяржава — гэта я».

— У любым персаналісцкім рэжыме, якіх у свеце шмат было, ёсць і будзе, ад першай асобы сапраўды залежыць вельмі шмат. Гэтая фігура будуе дзяржаву па сваім вобразе і падабенстве, шые касцюм пад сябе. Лукашэнка насамрэч вельмі моцна ўплывае на палітычныя працэсы.

Згадайце 2020 год. Я думаю, пад ціскам паслявыбарных пратэстаў шмат хто з дыктатараў пайшоў бы ў адстаўку. А беларускі — узяў у рукі аўтамат, паддзеў бронежылет і сказаў, што будзе абараняць сваю ўладу да канца…

— Вы напісалі кнігу пра яго, склалі адзін з самых дакладных партрэтаў Лукашэнкі. Якія рысы стылю, псіхалогіі, мадэлі кіравання былі відавочныя ўжо ў 1994 годзе? І што праглядзелі аналітыкі, медыя, выбарцы?

— Ён вельмі ўдала трапіў у трэнд расчаравання рэформамі. Большасць насельніцтва ўспрымала няпросты працэс як бязладдзе, хаос і нават анархію. А былы дырэктар саўгаса «Гарадзец» цвёрда паабяцаў: «Я навяду парадак і вярну тое, што вы страцілі». Савецкі досвед, які яшчэ быў жывым, падаўся шмат каму выратавальным.

Валерый Карбалевіч. 2012 год. Фота: Глеб Лабадзенка для БАЖ

— А новыя грамадзянскія плыні, палітычныя інтэлектуалы — што, вы проста збоку назіралі за ростам уплыву папулісцкага палітыка? Чаму не здолелі данесці свае ідэі? Ці сапраўды паміж элітай і электаратам існавала прорва?

— Лукашэнка спекуляваў на грамадскіх настроях і сапраўды рэальна перамог на адзіных у Беларусі дэмакратычных прэзідэнцкіх выбарах. Варта прызнаць: у змаганні з апазіцыяй, іншымі інстытутамі накшталт Вярхоўнага Савета і Канстытуцыйнага суда ён абапіраўся на народную падтрымку.

— Дык маё пытанне пра іншае: чаму інтэлектуалы, дэмакраты не дагрукаліся да народнай свядомасці?

— Бо яна супраціўлялася пераменам, якія мы, апаненты Лукашэнкі, падтрымлівалі. Невыпадкова Алесь Адамовіч назваў Беларусь «антыперабудовачнай Вандэяй».

— Але чаму так здарылася?

— Бо з гледзішча грамадскага развіцця часы індустрыяльнай рэвалюцыі ў 1950–1970 гадах былі для Беларусі вельмі паспяховымі. Тэмпамі ўрбанізацыі рэспубліка істотна апярэджвала не толькі іншыя рэгіёны Савецкага Саюза, але і шмат якіх дзяржаў свету. Мільёны беларусаў з вёскі пераехалі ў гарады, атрымалі тут добраўпарадкаваныя (на тагачасныя меркі) кватэры, якасць іх жыцця вельмі моцна палепшылася – аргумент вельмі моцны. І ўсё гэта адбывалася цягам аднаго-двух пакаленняў. На вачах людзей, якія ў 1994‑м стаялі ў чэргах да урнаў з выбарчымі бюлетэнямі.

Калі Гарбачоў аб’явіў, што да яго быў перыяд застою і справы ў дзяржаве дрэнь, беларусы яго не зразумелі! Бо памяталі машэраўскі час як найлепшы ў сваім жыцці. Таму і не падтрымалі заклікаў да рэформаў. Лукашэнка ўхапіў гэты настрой – прапанаваў вярнуць «страчанае золата» савецкага мінулага. Прыцягальнае абяцанне для электарату.  

— Традыцыйна гэтая сітуацыя найчасцей трактуецца ў іншым рэчышчы: маўляў, выбар-94 — вынік беларускага сялянскага кансерватызму. А вы акцэнтуеце ўвагу на інерцыі папярэдняга сацыяльна-эканамічнага разгону. Груба кажучы, сказала сваё рэха нечувана маштабная індустрыялізацыя БССР?

— Менавіта так. Калі сталінская індустрыялізацыя адбывалася гвалтоўна і спадарожнічала хутчэй пагаршэнню жыцця, то пасляваенная беларуская — наадварот, падымала. Да таго ж, у нас не было такой карупцыі, як у іншых рэгіёнах СССР. Ну і харызматычны лідар — Машэраў. З ім таксама атаясняліся перамены да лепшага.

Валерый Карбалевіч са Станіславам Шушкевічам у Аэрапорце Мінск‑2. Кастрычнік 2004 года. Фота: з уласнага архіва

Таму БНФ не атрымаў такой падтрымкі, як у Балтыі ці ва Украіне. У комплексе гэта моцна ўплывала і на фармаванне нацыянальнай ідэі. Таму папулярнасць БНФ, напрыклад, была не такой, як у Народных фронтаў іншых рэгіёнаў Савецкага Саюза, Балтыі і Украіны.

Кансерватызм беларускага грамадства вызначыў і выбар 1994 года, і наступныя гады развіцця краіны.

Грамадзянская супольнасць: ад пустыні да эміграцыі

— Калі ў Беларусі пачалі ўзнікаць першыя НДА, фонды, незалежныя рэдакцыі і партыі, ці было адчуванне, што гэта нешта большае за лакальныя праекты, нешта, што можа стаць падмуркам новай краіны?

— Патэнцыял быў відавочны. Бо старыя структуры распадаліся, грамадска-палітычная прастора нагадвала пустыню. На гэтым фоне трэба было ствараць новае.

Фармаванне грамадзянскай супольнасці — вельмі важны элемент дэмакратычнага грамадства. А ў нашым варыянце яна проста не мела прасторы для манеўру. Бо дэмакратычны працэс у Беларусі аказаўся вельмі кароткі, хутка згарнуўся. Таму і рост гэтай нішы быў жорстка абмежаваны. Напрыклад, завязваўся на падтрымку замежных фондаў, а не на айчынных фінансавых суб’ектаў.

— Доўгія гады адсутнасці рэальных выбараў, жорсткі прэсінг, выжыванне на грантах – гэта пра паступовае вычарпанне грамадзянскай супольнасці? У складаных варунках яна мела пэўную стратэгію – ці варта казаць хіба пра нейкае рэактыўнае існаванне?

— На жаль, апошняе. Кожная структура займалася ўласным выжываннем і сваімі вузкімі мэтамі. Агульнай стратэгіі — «праз грамадзянскую супольнасць пабудуем дэмакратычную Беларусь» — не адчувалася. Я думаю, хтосьці пра гэта марыў, але ў цэлым усе займаліся сваім. У аўтарытарнай сістэме інакш і быць не магло: яна блакуе, тармозіць развіццё грамадзянскай супольнасці.

Дагэтуль у Беларусі не распаліся да канца ранейшыя таталітарныя структуры. На прадпрыемствах рэзка ўзмацніліся паўнамоцтвы і роля намеснікаў кіраўнікоў па ідэалогіі, а самі працоўныя калектывы цяпер не толькі гаспадарчыя суб’екты, але і палітычныя адзінкі.

— А ці можна сказаць, што падчас кароткай дэмакратычнай хвалі грамадзянскі сектар вырастаў нібыта ў «паралельную Беларусь» — альтэрнатыву савецкім палітычным інстытутам?

— У пэўным сэнсе так. Кампартыю і камсамол адсунуў час, але не адбылося прыватызацыі. Дзяржаўны сектар застаўся дамінантным. Эканамічная сістэма выжыла, і гэта вельмі моцна абмяжоўвала новыя грамадзянскія інстытуты.

Валерый Карбалевіч на канферэнцыі «Беларуская журналістыка: дзе пачынаецца заўтра». Вільня, 16 верасня 2025 года. Фота: БАЖ

— З мінулых — у цяперашнія актуаліі: што з грамадзянскай супольнасцю ў выгнанні? Ці здольная яна ўплываць на будучыню краіны?

– Пазатэрытарыяльная Беларусь, грамадзянская супольнасць у эміграцыі – гэта ўжо рэальная з’ява. Яна створана і дзейнічае. Але праблемы вельмі сур’ёзныя.

Найперш – пытанне ўплыву на ўнутрыпалітычнае жыццё. З аднаго боку, у эпоху інтэрнэту нават з эміграцыі ён значна мацнейшы і шырэйшы, чым у савецкія часы. Але ўсё роўна рэальныя сцэнары перамен будуць разгортвацца ўнутры Беларусі. Што атрымаем у выніку, ніхто не скажа. Тут вялізную ролю адыгрываюць знешнія геапалітычныя фактары. Яны ўскладняюць і прагнозы, і дзейнасць.

2020: каго/што разбіў ідэальны шторм

— А што здарылася з намі ў 2020‑м? Адкуль грамадзянскі выбух, які аднолькава прагледзелі і ўлада, і грамадзянская супольнасць? Чым гэта абумоўлена?

– Тут магу трошкі пахваліцца. У 2019 годзе прайшлі парламенцкія выбары. І тады на круглых сталах я казаў: упершыню за час кіравання Лукашэнкі колькасць ягоных праціўнікаў стала большай за армію прыхільнікаў. Мяне дружна крытыкавалі: адкуль ты гэта ўзяў?! Адказваў шчыра: не ведаю, дзе і як гэта выстраліць, але сітуацыя электаральных сімпатый змянілася.

І грымнула ўсяго праз год. Тады склалася тое, што называецца ідэальным штормам: супалі адразу некалькі найважнейшых чыннікаў.

Ковід: драматычная сітуацыя з абсалютна непрафесійнай рэакцыяй уладаў. Рэальная альтэрнатыва на выбарах: адразу Цапкала, затым Бабарыка… У выніку людзі з рознымі палітычнымі ідэалогіямі, поглядамі аб’ядналіся ў адным: хто заўгодна, толькі не ён!

— Гэта значыць, класічны беларускі кансерватызм усё ж даў збой?

— Рэч была ў іншым: у грамадскіх працэсах, якія сфармавалі сярэдні клас. І ён захацеў рэальна ўплываць на палітыку, грамадства памкнулася стаць палітычным суб’ектам, а не аб’ектам. Мы даспелі да рэальнага права выбіраць, а не толькі галасаваць на фіктыўных выбарах.

— А якая роля грамадзянскай супольнасці? Нібыта незаўважна, а насамрэч – як «крот гісторыі», яна рыхтавала глебу?

— Так, грамадзянская супольнасць шмат чаго зрабіла. Але з усіх яе інстытуцый я хутчэй вылучыў бы незалежныя медыя. Менавіта яны адыгралі вырашальную ролю ў крытычнай сітуацыі.

Улады празявалі з’яўленне інтэрнэту, які разбурыў традыцыйную манаполію на інфармацыю. Недзяржаўныя сайты, форумы, пляцоўкі захапілі, падпарадкавалі сабе бескантрольную лічбавую прастору. І пачалі дыктаваць грамадскі парадак дня. Так ці інакш паслугамі Tut.by, іншых рэдакцый і блогераў карысталася большая частка насельніцтва.

У вертыкалі проста не зразумелі перамены сітуацыі, недаацанілі значэння і магчымасцяў новых медыя. У прыватнасці таму, што сам Лукашэнка не жыве ў сеціве, не карыстаецца камп’ютарам – ён не зразумеў палітычнага эфекту сучасных камунікацый.

Што да грамадзянскай супольнасці ў цэлым, то ва ўсёй велічы яна паўстала хутчэй ужо ў саміх падзеях 2020 года. Уражвае, напрыклад, велізарная колькасць раённых, дамавых, прафесійных чатаў… А фенаменальная роля тэлеграм-каналаў?

— 100-тысячныя, 200-тысячныя, паўмільённыя дэманстрацыі не маглі не ўражваць. Але ці не была гэта найперш маральная супольнасць, супраць зла, без выразных палітычных мэтаў?

— У той надзвычай палітызаванай атмасферы любая праблема набывала палітычнае адценне. І фальсіфікацыя выбараў, і «прыбіранне» з марафону Ціханоўскага, Цапкалы з Бабарыкам, і збіццё людзей, і шмат якіх іншых чыннікаў… Усё гэта вылілася менавіта ў палітычны пратэст. Усё ператваралася ў працэсе і рабілася часткай палітыкі.

— Вярнуся да трыгерных суб’ектаў – Бабарыкі і Цапкалы. Можа, апладысменты ім — гэта ўсё ж старая беларуская мара пра «моцную руку гаспадарніка» на чале краіны?

— Так, у нацыянальнай свядомасці глыбока сядзіць устаноўка: кіраўнік павінен быць гаспадарнікам, мець эканамічны досвед. Такія людзі нібыта лепш адчуваюць патрэбы народа, могуць хутчэй рэалізаваць свае абяцанні.

— Гэтую тэорыю падводзіць прыклад Ціханоўскай!

— Тут зусім іншае: пасля разгону Лукашэнкам усіх рэальных супернікаў людзі так раззлаваліся, што прагаласавалі за яе — жанчыну, якая ўвогуле не мела ніякага палітычнага і гаспадарчага досведу. Гэта было галасаванне не за Ціханоўскую — яно было супраць Лукашэнкі.

— А можна сказаць інакш: гэтак адстойвалі права на годнасць, на ўласны свабодны выбар: мы – людзі, не быдла, нам надакучыла, мы хочам жыць інакш!

— Можна і ў такім рэчышчы разважаць. Тым больш, Ціханоўская казала: «Я не збіраюся кіраваць – я проста хачу правесці свабодныя выбары».

Але ў Беларусі прафесія палітыка ўвогуле не ўспрымаецца сур’ёзна. Лідар партыі – гэта нібыта гульня. А вось кіраўнік банка ці Парка высокіх тэхналогій – іншая рэч, яго бачаць як рэальнага чалавека справы. І гэта звязана з тым, што ў нас фактычна не было досведу сапраўдных дэмакратычных выбараў.

— А ці не адгалосак гэта ўсё яшчэ таго поспеху Беларусі, калі эканоміка расла і гаспадарнікі здаваліся героямі?

— Абсалютна. Дзяржаўны сектар і цяпер складае каля паловы ўсёй эканомікі. Таму кіраўнік дзяржавы – гэта найперш «гаспадар». І таму Лукашэнка па сёння ездзіць па калгасах і заводах, публічна вучыць мясцовых начальнікаў. Гэта частка яго палітычнага тэатра і апеляцыя да электарату.

Валерый Карбалевіч на канферэнцыі «Беларуская журналістыка: дзе пачынаецца заўтра». Вільня, 16 верасня 2025 года. Фота: БАЖ

Эпілог

— Паводле законаў жанру вяртаюся да таго, з чаго мы пачалі. Вы шмат гадоў былі выкладчыкам. Уявім сітуацыю: чарговая лекцыя пра найноўшы перыяд нашага быцця перад заўтрашнімі гісторыкамі і палітолагамі. Што вы ім сказалі б у падсумаванне? Якую максіму? На што параілі б звяртаць увагу, як быць, як жыць і як ацэньваць сітуацыю?

— Сябры, беларуская дзяржаўнасць вельмі маладая — ёй толькі 35 гадоў. Яшчэ не склаліся дакладна ні ідэалагічная, ні палітычная, ні эканамічная мадэлі. Гэта ўсё толькі фармуецца. Таму роля чалавечага фактару ў нас значна большая, чым у краінах са стабільнай сістэмай. Мы з вамі можам уплываць на сённяшнія працэсы ў Беларусі нашмат мацней. Вось і заклікаю: смялей далучайцеся, уплывайце, шукайце свой, наш беларускі лад!

Праект «Голас пакалення свабоды» суфінансаваны ў рамках праграмы польскага супрацоўніцтва дзеля развіцця Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Польшча. Публікацыя адлюстроўвае выключна аўтарскія погляды і не можа атаясамляцца з афіцыйнай пазіцыяй Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Польшча.