Гісторыя «Радыё Свабода» ў будынках: ад Мюнхена да Прагі

Гісторыя Радыё Свабодная Еўропа / Радыё Свабода пачалася ў 1949 годзе паводле ініцыятывы тагачаснага кіраўніка амерыканскай выведкі Алена Далеса.

Першая праграма – чэхаславацкая вэрсія (на чэскай і славацкай мовах) – выйшла ў эфір 4 ліпеня 1950 году – якраз у Дзень незалежнасьці ЗША. Пазьней дадалі мовы іншых народаў Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы, паняволеных Савецкім Саюзам.

Гадзіньнік у бкдынку Радыё Свабодная Эўропа/Радый Свабода. Фота 1964 году

Пазьней адкрылі вяшчаньне на СССР, і першай стала расейская рэдакцыя, якая адкрылася ў сакавіку 1953 году. Яна пачала працу за чатыры дні да сьмерці савецкага дыктатара Ёсіфа Сталіна і набыла шырокую аўдыторыю, асьвятляючы сьмерць і наступную барацьбу за ўладу ў Крамлі.

З 1953 па 1959 год радыёстанцыя называлася Радыё Вызваленьне. Першыя пяць гадоў пасьля стварэньня беларускай сэкцыі 20 траўня 1954 году яе праграмы трансьляваліся як Радыё Вызваленьне, а потым ужо перайменавалі ў Радыё Свабода.

Першыя журналісты беларускай сэкцыі: Сымон Кабыш, Пятро Сыч, Лявон Карась, Вінцэнт Жук-Грышкевіч. Яны падрыхтавалі першую беларускамоўную праграму

Супрацоўнікі карпарацыі Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода (RFE/RL) у тэхнічным пакоі студыі, адкуль запісы радыёперадач на розных мовах трансьлявалі на тэрыторыю СССР і краіны Ўсходняй Эўропы

Спачатку, дарэчы, Радыё Свабодная Эўропа і Радыё Свабода былі асобнымі арганізацыямі, хоць і выконвалі падобныя функцыі. Яны былі аб’яднаныя пад адным дахам, у адзіную карпарацыю, у 1976 годзе.

Трэба сказаць, што праграмы Радыё Свабода пастаянна глушыліся ў СССР (у адрозьненьне, напрыклад, ад «Голасу Амэрыкі», калі яго глушэньне спынялі двойчы падчас «разрадкі» ў адносінах паміж ЗША і СССР).

Радыё Свабода глушылі да 1988 году, то бок спынілі глушыць толькі праз тры гады палітыкі «галоснасьці» і адкрытасьці, абвешчанай Міхаілам Гарбачовым у 1985 годзе.

«Галасы пад сярпом». Як у часы СССР змагаліся з «варожымі» радыёстанцыямі

Мюнхен, аэрапорт

Малавядомы – гісторыя Радыё Свабода пачыналася з будынку аэрапорту Обэрвэйзэнфелд у Мюнхене. Гэты будынак узьвялі ў 1930‑х гадах, часткова ў той пэрыяд, калі ў Нямеччыне ўжо быў пры ўладзе Гітлер.

Стары будынак аэрапорту, у якім спачатку ў Мюнхене, у 1953–1967 гадах, разьмяшчаўся офіс Радыё Свабода

З гэтым аэрапортам зьвязана яшчэ адна гісторыя – менавіта сюды прыляталі брытанскі лідэр Нэвіл Чэмбэрлен і францускі лідэр Эдуар Дэлад’е ляцелі на перамовы з Гітлерам і італьянскім дыктатарам Мусаліні і ў ноч з 29 на 30 верасьня падпісалі так званае «Мюнхэнскае пагадненьне», якое фактычна перадала Гітлеру Судэцкую вобласьць Чэхаславаччыны.

Але гэта не выратавала Эўропу – і менш чым праз год пачалася Другая ўсясьветная вайна.

«Будынак служыў Мюнхэнскім аэрапортам… (і адыграў) гістарычную, трагічную ролю, улічваючы наступствы. Гісторыя будынка пачалася ў цемры, як сымбаль уміратварэньня і здрады», – кажа Іван Талстой з Радыё Свабодная Эўропа, які вывучае гісторыю радыё.

«Але потым, у 1950‑х гадах, адбылося адраджэньне. З гэтага самага месца голас свабоды пачаў трансьлявацца ў Савецкі Саюз і Ўсходнюю Эўропу», – дадаў ён.

Зробленая на 3‑D прынтэры мадэль мюнхенскага аэрапорту, дзе ў в 1953–1967 гадах разьмяшчалася Радый Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, якое спачатку называлася Радыё Вызваленьне

У 1976 годзе Радыё Свабодная Эўропа і Радыё Свабода аб’ядналі ў адну карпарацыю, штаб-кватэру якой разьмясьцілі ў Мюнхене у гэтым будынку побач з Англійскім паркам

У будынку Радыё Свабода ў Мюнхене пасьля тэрарыстычнага акту ў лютым 1981 году

Глен Фэргюсон, тагачасны прэзыдэнт Радыё Свабода, на наступную раніцу напісаў супрацоўнікам у лісьце: «Чатыры з нашых супрацоўнікаў атрымалі раненьні, наш будынак пашкоджаны, але РВЭ/РС будзе працягваць вяшчаньне».

Пераезд у Прагу

Пасьля завяршэньня Халоднай вайны і шэрагу «аксамітных рэвалюцый» у Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе ў 1989 годзе, калі ўпалі камуністычныя рэжымы, а таксама пасьля распаду СССР у 1991 годзе і агульнага пацяпленьня паміж ЗША і Расеяй, узьнікла пытаньне: а ці патрэбна Радыё Свабода?

Гучалі прапановы пра поўнае закрыцьцё, але вырашылі закрыць службы на краіны, якія пачыналі замацоўвацца ў заходнім сьвеце, — спачатку закрылі Польскую і Чэскую рэдакцыі. А пазьней: Славацкую, Вугорскую, а таксама, напрыклад, балтыйскія службы — Эстонскую, Латыскую і Літоўскую.

Колішняя эмблема Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода

Існавала ўсьведамленьне непазьбежнасьці эпохі скарачэньня фінансаваньня і трэба было шукаць больш танны варыянт, чым Мюнхэн.

Дарэчы, мы разглядалі некалькі варыянтаў – сярод іх, скажам, Будапэшт, але вырашылі ня ехаць у сталіцу Вугоршчыны, бо супрацоўнікам было б цяжка вывучыць вугорскую мову – адну з самых складаных у Эўропе.

Была нават ідэя пераехаць на Сыцылію, дзе якраз закрывалася адна з вайсковых баз NATO, але гэты варыянт не спрацаваў з лягістычныя прычын – дрэннае злучэньне вострава з мацерыком у той час.

Прага, 1968 год, савецкая акупацыя і падаўленьне Праскай вясны. Людзі на вуліцах слухаюць радыё. Справа можна пабачыць каркас будынку будучага фэдэральнага парлямэнту Чэхаславаччыны, у якім у 1995 годзе разьмесьціцца Радыё Свабода

Спыніліся на Празе — і з пункту гледжаньня цаны, і нават з пункту гледжаньня неабходнасьці быць геаграфічна бліжэй да аўдыторыі, а таксама як сымбаль «вызваленьня» Прагі і Чэхіі ад савецкага панаваньня. Гэта значыць, супрацоўнікі Радыё Свабодная Эўропа /Радыё Свабода прыехалі ў Прагу пераможцамі — але на аўтобусах, а не на танках.

Такім чынам, з 1995 году Радыё Свабода разьмяшчаецца ў былым будынку фэдэральнага парлямэнту Чэхаславаччыны. Будынак знаходзіцца ў самым цэнтры Прагі, на Вацлаўскай плошчы. Ён быў пабудаваны ў канцы 1960‑х гадоў.

Ён апусьцеў пасьля «аксамітнага разводу» паміж Чэхіяй і Славаччынай, якія сталі асобнымі краінамі 1 студзеня 1993 году.

Тагачасны прэзыдэнт Вацлаў Гавэл запрасіў Радыё Свабода ў Прагу ў пусты будынак былога фэдэральнага парлямэнта за сымбалічную плату ў адну крону на год.

Колішні прэзыдэнт Вацлаў Гавэл быў старшынём на першым рэдакцыйным сходзе ў новым будынку Радыё Свабода ў Празі. 27 сакавіка 2009 году

У гэтым будынку з 1995 да 2009 году на Вацлаўскай плошчы ў Празе разьмячалася Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода. Цяпер гэта Нацыянальны музэй

Будынак Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода ў Празе

Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода пераехала ў свой новы дом у 2009 годзе, перад будынкам узьнялі амэрыканскі, чэскі, а таксама свой уласны «свабодаўскі» сьцяг з лягатыпам карпарацыі.

Як сказаў адзін журналіст з Кіева, які наведаў будынак Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода: «О, гэта выглядае як тыповая амэрыканская амбасада!».

Першую рэдакцыйную сустрэчу ўсяго Радыё ў Празе адкрыў і правёў былы прэзыдэнт Чэхіі Вацлаў Гавэл. З таго часу канфэрэнц-заля і заля пасяджэньняў у штаб-кватэры Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода называецца «Заля Гавэла».

Цяпер Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода вяшчае ў 27 краінах на 23 мовах для штотыднёвай аўдыторыі амаль 50 мільёнаў гледачоў, чытачоў і слухачоў.