«Галоўны прынцып — не нашкодзь». Як і што варта пісаць пра палітвязняў

На 3 красавіка ў Беларусі палітвязнямі прызнаныя 1208 чалавек. Апошнія пяць гадоў перад незалежнымі медыямі асабліва востра стаіць пытанне: як пісаць пра палітычных зняволеных, каб не нашкодзіць ні ім, ні іхнім сваякам? БАЖ звярнуўся з гэтым пытаннем да экспертаў і былых палітвязняў.

Выява зроблена БАЖ пры дапамозе Chat­G­PT

Анастасія Васільчук: Мы асцярожна ставімся да любой інфармацыі не ад сваякоў ці блізкіх

Першыя пытанни мы задаем праваабаронцыПЦ «Вясна» Анастасіі Васільчук.

— Якія крытэрыі з’яўляюцца вызначальнымі пры прыняцці рашэння асвятляць ці не асвятляць той ці іншы кейс, звязаны з палітвязнямі?

— Усё залежыць, па-першае, ад таго, якая менавіта гэта інфармацыя. Па-другое, адкуль мы яе бярэм. Навіны пра палітзняволеных можна дзяліць на шмат катэгорый, напрыклад,базавыя звесткі, якія ўтрымлівае любы публічны профіль палітычнага зняволенага (імя і прозвішча, артыкул і сутнасць крымінальнай справы, калі вядома —  даты затрымання, суда, тэрмін пакарання, месца зняволення і г.д.). А таксама больш падрабязныя: гісторыі палітвязняў, інфармацыя пра яго ці яе справу і судовы працэс, звесткі пра ўмовы ўтрымання ў месцы несвабоды і г.д.

Базавыя звесткі з профіля — гэта з моманту прызнання чалавека палітвязнем апрыёры публічная інфармацыя.

Далей падрабязнасці мы можам атрымліваць з розных крыніц і затым публікаваць. Напрыклад, пра вынікі суда і сутнасць справы даведваемся з адкрытых крыніц, пра пачатак адбыцця пакарання і пераводы — ад сяброў і сваякоў (калі яны настойваюць не публічыць нейкія звесткі, то мы проста іх захоўваем), пра ўмовы ўтрымання — ад былых сукамернікаў і былых палітвязняў (у гэтым выпадку спрабуем спраўдзіць інфармацыю з некалькіх крыніц).

Ёсць выключэнне, калі адной «іншай» крыніцы для нас можа быць дастаткова для публікацыі: гэта выпадкі, калі мы даведваемся пра пагрозу жыццю і здароўю палітвязня.

Напрыклад, так было, калі нам распавялі пра смерць палітвязня Дзмітрыя Шлэтгаўэра. Гэта была абсалютна неправераныя звесткі з адной крыніцы, але мы прынялі рашэнне публікаваць яе з паметкай, што інфармацыя патрабуе пацверджання. Разумелі, што хутка сваімі сіламі не атрымліваецца знайсці другую крыніцу для пацверджання, але і маўчаць у такой сітуацыі не мелі права.

Бо хай лепш у падобных выпадках грамадзяне, іншыя СМІ знойдуць дадатковыя звесткі і тым самым дапамогуць спраўдзіць ці абвергнуць інфармацыю (у такіх выпадках канешне лепш атрымаць абвяржэнне), чым мы прамаўчым, а насамрэч здарылася бяда, і ніхто пра гэта не будзе ведаць. І як мы ведаем, у выпадку з Дзмітрыем Шлэтгаўэрам, на жаль, інфармацыя пацвердзілася.

Анастасія Васільчук. Фота: Данііл Анохін

— Якую ролю адыгрывае меркаванне сваякоў? Ці здымае тэксты з сайта на патрабаванне родзічаў?

— У нашай працы мы заўсёды балансуем паміж прынцыпам «не нашкодзь» і тым, што звесткі пра парушэнні правоў чалавека, у тым ліку пра палітычных зняволеных, — грамадска значная інфармацыя. То-бок, грамадства мусіць яе ведаць. Безумоўна, сітуацыя з публічнасцю, калі яе параўноўваць, напрыклад, з 2021 годам, моцна пагоршылася. І калі тады большасць атрыманай намі навін пра сітуацыю з палітвязнямі публікавалася, то цяпер – усё наадварот.

Сваякі могуць нешта распавесці, але просяць нідзе не публікаваць гэта. Ці, напрыклад, дазваляюць дадаць у профіль палітычнага зняволенага на нашым сайце, але не рабіць асобных публікацый пра гэтыя акалічнасці ў сацыяльных сетках. Безумоўна, мы ідзем насустрач, бо добра разумеем, як цяпер могуць ціснуць на блізкіх палітычных зняволеных, якія ў Беларусі.

Што датычыцца зняцця апублікаваных раней матэрыялаў па просьбе сваякоў, а часцей, саміх герояў (былых палітвязняў ці асуджаных па палітычна матываваных крымінальных справах), то тут усё вырашаецца індывідуальна, у залежнасці ад сітуацыі. Напрыклад, калі інфармацыя пра вынік суда атрымана з іншых, часам дзяржаўных, крыніц, то гэта інфармацыя не выдаляецца.

Калі гэта цалкам наш матэрыял (напрыклад, рэпартаж з судовага працэсу ці інтэрв’ю, якія ўтрымліваюць важныя звесткі пра розныя парушэнні правоў чалавека, у тым ліку пра катаванні), то тут можа быць такое рашэнне, як выдаленне персанальных дадзеных, ананімізацыя гісторыі. У такіх выпадках вельмі важна захаваць каштоўныя звесткі, але пры гэтым і зрабіць усё магчымае з нашага боку, каб чалавек адчуў сябе больш бяспечна.

— Ці апублічваеце вы дадзеныя з трэціх рук?  Які ваш алгарытм дзеянняў у такім выпадку?

— Мы асцярожна ставімся да любой інфармацыі пра палітвязняў, якая паступае да нас не ад сваякоў ці блізкіх. Калі, напрыклад, былыя палітвязні, распавядаюць нам пра іншых, з якімі яны сядзелі: гэта, безумоўна, вельмі каштоўная інфармацыя, і мы яе захоўваем, а таксама перадаем сваякам, калі ў нас з імі ёсць кантакт. Але публічым мы яе хутчэй у рэдкіх выпадках: калі блізкія (пры наяўнасці з імі кантакта) не супраць і калі ёсць пацверджанне з некалькіх крыніц. 

І карыстаючыся магчымасцю, «Вясна» нагадвае пра важнасць перадачы звестак пра рэпрэсіі, пра палітвязняў, пра іншыя вядомыя выпадкі парушэнняў правоў чалавека як для публікацыі на нашых рэсурсах (артыкулы, пасты у сацыяльных сетках, публічныя базы пераследу), так і без публікацыі, але для разумення і аналіза бягучай сітуацыі з правамі чалавека ў Беларусі.

Ва ўмовах усё большага абмежавання з боку дзяржавы доступа да публічнай інфармацыі пра рэпрэсіі роля грамадзян, саміх рэпрэсаваных ці іх блізкіх у працэсе перадачы такой важнай інфармацыі моцна ўзрастае. Мы заклікаем грамадзян перадаваць звесткі пра парушэнні правоў чалавека праваабаронцам і журналістам, калі гэта для іх бяспечна. Толькі сумеснымі высілкамі мы зможам паказаць свету сапраўдную карціну таго, што працягвае адбывацца ў Беларусі. 

Ксенія Луцкіна: Часам мы самі просім родных нічога не казаць і захоўваць рэжым цішыні

Ксенія Луцкіна, 2025 год. Фота: «Наша Ніва»

28 верасня 2022 года суддзя Мінскага гарадскога суда Таццяна Фалькоўская прыгаварыла Ксенію Луцкіну да 8 гадоў зняволення ва ўмовах агульнага рэжымуза «змову з мэтай захопу ўлады неканстытуцыйным шляхам». Журналістку выпусцілі на волю ў жніўні 2024 года — праз некалькі дзен пасля анансаванага Лукашэнкам вызвалення часткі палітвязняў, якія маюць сур’ёзныя праблемы са здароўем.

— Што і каму можна казаць пра беларускіх палітзняволеных?

— Гэта складанае пытанне, на якое адназначна адказаць вельмі цяжка. Пра ўсе актыўнасці, звязаныя з барацьбой за мяне і маё жыццё, я даведвалася ад «гасцей у цывільным». Калі хто глядзеў фільмы пра допыты у КДБ, можа ўявіць, як гэта адбываецца. Прыемнага мала, але з іншага боку ты разумееш, што за цябе змагаюцца! І гэтае ўсведамленне дадае сілаў і ўпэўненасці ў будучыні.

Навошта ўсё гэта афіцыйнай уладзе? Каб зрабіць выгляд, што палітвязняў няма. Бо самым палітвязням, асабліва з вялікімі тэрмінамі зняволення, увесь час паўтараюць: вы нікому не патрэбныя, пра вас усе забыліся.

Сістэма спрабуе схаваць праблему і «перагарнуць старонку»: каб пра нас не ўспаміналі, каб мы сталі нікому не патрэбнымі. І тым самым яны імкнуцца дасягнуць сваёй мэты: зрабіць з палітычных зняволеных звычайных злачынцаў, якія адбываюць «заслужанае» пакаранне. Гэта свет Оруэла.

Таму пра палітвязняў у Беларусі трэба і можна гаварыць, каб не даць сістэме ажыццявіць яе мару. Трэба гаварыць пра журналістаў з вялікімі тэрмінамі зняволення. Трэба гаварыць пра жанчын, якіх знаходзяцца ў неймаверна складаных умовах.

На жаль, мы не можам казаць, што канкрэтна думае і як бавіць свой дзень той ці ці іншы палітвязень — каб не нашкодзіць яму, але агульную інфармацыю і ягонае імя мы можам і павінны агучваць.

— Медыям трэба ўлічваць меркаванне блізкіх палітвязняў?

— Абавязкова, бо менавіта сваякі знаходзяцца ў больш-менш пастанным кантакце з палітвязнямі. Калі пра нас гавораць нашыя сваякі, то яны аказваюцца пад непасрэднай пагрозай, бо любое інтэрв’ю незалежнаму СМІ цягне за сабой крымінальную адказнасць.

Усе медыі, якія не паўтараюць мантры афіцыйнай прапаганды, прызнаныя «экстрэмісцкімі фармаваннямі». Як толькі сваяк даў інтэрв’ю, ён, згодна за афіцыйнай пазіцыяй, «аказаў садзеянне экстрэмісцкай дзейнасці», — а гэта ўжо «артыкул» і «тэрмін». Паверце, для любога палітзэка ў Беларусі самы страшны сон — даведацца, што твой сваяк ці блізкі чалавек у небяспецы. Таму часам мы самі просім родных нічога не казаць. Проста захоўваць рэжым цішыні, а калі і казаць нешта, то толькі ананімна і агульныя фразы кшталту «трымаецца, усё добра».

Плюс сваякі могуць дапамагчы ў верыфікацыі дадзеных.

Ксенія Луцкіна: Я не плачу ўжо пяты год – проста няма слёз

— Ці праўда, што ўцечка любой інфармацыі выклікае ціск на палітвязня?

— Так. Прычым ціск на палітвязня ўзмацняецца незалежна ад таго, сапраўдныя ці несапраўдныя дадзеныя агучаны. Сродкаў шмат: ад простых прыдзірак ад звычайных асуджаных, да новых дапытаў, пачатку «парада парушэнняў» і, як вынік, перавод чалавека ў разрад «злосных парушальнікаў», ШІЗА і г.д.

Як толькі становяцца публічнымі падрабязнасці знаходжання ў СІЗА ці ў калоніі з указаннем імені канкрэтнага палітычнага зняволенага, да яго прыходзіць, як мінімум, пакрыўджаная адміністрацыя гэтай установы, максімум – прадстаўнік больш высокага ведамства. І вось тут пачынаюцца праблемы: бясконцы псіхалагічны ціск, допыты, запужванні, верагодныя «парушэнні». А ў выніку — следства, камісія па пакараннях і «выбар»: пазбаўленне спаткання, пазбаўленне пасылкі, ШІЗА і так далей.

Пазбавіцца спаткання — самае страшнае. Палітзэку ўвогуле цяжка яго атрымаць, бо для нас пастаянна «выбачайце, дзён не хапіла». Таму сустрэчу можаш чакаць не тры месяцы, як належыць, а ўсе восем, нават не маючы ніякіх «парушэнняў». З парушэннямі маеш усе «шансы» не дачакаецца яе ўвогуле. Маючы тры «парушэнні», ты становішся «злосным парушальнікам», мяняецца твой статус, мяняецца ўсё: пасылкі, званкі, сума, якую можаш патраціць ў краме…

Калі інфармацыя сапраўдная і сваякі ці сам палітвязень праз іх дазваляюць пра гэта распавесці, то можна апублічваць. Калі звесткі падцвердзяцца (напрыклад, збіццё), то там на месцы можа быць праверка і нават могуць пакараць вінаватых, але гэта вельмі залежыць ад самой асобы палітзняволенага і яго паводзінаў.

Можна агульна распавядаць пра ўмовы, яны такія, што і без усялякіх фантазій зразумела, што гэта катаванне кожны дзень.

Тут яшчэ такі момант: некаторыя палітзняволеныя прыпісваюць сабе тое, што адбывалася не з імі, але з іншымі. Праверыць гэта можна толькі праз іншых палітзняволеных. Ведаю шмат такіх выпадкаў. Але вось пытанне, як праводзіць такое «следства»…

Вольга Такарчук: Без рашэння сваякоў мы не маем права гаварыць ад імя зняволеных

Вольга Такарчук. Аўтапартрэт

Вольгу Такарчук асудзілі на паўтара года зняволення 20 снежня 2021 года. Яе абвінавацілі па трох артыкулах КК: у арганізацыі і падрыхтоўцы дзеянняў, што груба парушаюць грамадскі парадак, альбо актыўным ўдзеле у іх (ч.1 арт 342 КК), паклёпе (арт. 188 КК) і абразе суддзі ў сувязі з ажыццяўленнем ім правасуддзя (арт.391 КК). Блогерка цалкам цалкам адбыла пакаранне і 16 чэрвеня 2022 года выйшла на волю.

— Гаварыць ці не пра тое, што адбываецца з людзьмі за кратамі, у медыях?

— Асноўны прынцып — не нашкодзь, як ні круці. А ў астатнім да кожнага чалавека трэба падыходзіць індывідуальна.

Я магу казаць толькі за сябе. Я адразу папрасіла маму: прызнавайце мяне палітзняволенай, кажыце пра мяне паўсюль і гучна. Я смела выходзіла на маршы, я змагалася, — і вы мяне не назавеце палітвязынкай? Хто я тады такая: проста злачынца з жоўтай біркай?

Калі пасадзілі маю маму, то я ейнага дазволу не пыталася, а адразу сказала: мама павінна мець статус палітзняволенай. Каб усе ведалі, што яна не проста пенсіянерка, што яна асуджаная па палітычным артыкуле, а за кратамі яна апынулася з‑за помсты ўладаў.

Адназначна трэба кансультавацца са сваякамі: хто, калі не яны, найлепш ведаюць настроі родных? Я сустракала зняволеных, якія спачатку выступаюць за максімальную адкрытасць і галоснасць, а потым па розных прычынах даюць заднюю. Вось Паліна Шарэнда-Панасюк на прэс-канферэнцыі ў Вільні сказала, что Кацярыну Бахвалаву збівалі ў калоніі, а аказалася, што не збівалі. І дзе гарантыя, што сілавікі ў калоніі цяпер не паспрабуюць адыграцца на дзяўчыне?

Беларусаў, якія выходзяць з‑за кратаў, але пры гэтым застаюцца ў Беларусі, лепш не чапаць. Я ўдзячна, што журналісты не тэлефанавалі мне пасля вызвалення. Калі я і давала інтэрв’ю, то толькі ананімна, бо разумела, што другі тэрмін не будзе такім «лайтовым», як першы. Ды і да палітвязняў, якія выязджаюць з краіны, трэба падыходзіць індывідуальна: нехта смялейшы, нехта больш асцярожны.

Мая асабістая пазіцыя такая: чым грамчэй мы гаворым пра палітвязняў, тым лепш мы ім робім. Калі за кратамі з іх здзекуюцца, саджаюць у ШІЗА, а мы маўчым пра гэта, то тым самым мы толькі развязваем рукі рэжыму. Маўляў, ах, вы маўчыце, значыць, мы зробім яму яшчэ горш. Калі ты гаворыш, ты абяззбройваеш турэмшчыкаў: кожнае злачынства над палітвязнямі дакументуецца, і раней ці пазней за здзекі давядзецца адказваць. 

Канешне, сваякі могуць не расказваць, што адбываецца з іхнімі роднымі за кратамі. Гэта іх права: зараз усе баяцца — нельга іх асуджаць. Бо яны лепш за ўсіх бачаць агульную сітуацыю і першымі прымаюць удар. Таму СМІ павінны  атрымаць дабро на публікацыю.

Напрыклад, мой знаёмы сядзіць у турме па палітычных матывах. Я доўга пераконвала яго, што трэба атрымаць статус палітвязня: як мінімум, гэта дапаможа жонцы і маленькаму дзіцяці, якія засталіся на волі (матэрыяльная, медыцынская, юрыдычная дапамога). Але колькі я ні казала, так і не змагла пераўпэўніць жонку. Што ж, гэта асабісты выбар кожнага.

«Яны баяцца і разумеюць, што нас думаць па-іншаму не прымусіш». Інтэрв’ю з Вольгай Такарчук

— А што рабіць з тэкстамі, якія выклікаюць незадаволенасць сваякоў?

— Лічу, ўто іх увогуле нельга дапускаць да друку.

Калі матэрыял ўжо выйшаў, то выдаліць яго цалкам з інтэрнэта немагчыма, а СМІ, атрымліваецца, або нашкодзіла, або не нашкодзіла палітвязню. Трэба яшчэ разумець, дзеля чаго публікуецца матэрыял. Калі мы фіксуем факты катаванняў і парушэння законаў, то матэрыял не абавязкова друкаваць у медыя.

Наша задача — пакараць вінаватых. А калі гаворка ідзе пра падвышэнне рэйтынгу ці пашырэнне аўдыторыі, то гэта проста недапушчальна: за кожнай публічнай гісторыяй стаіць здароўе і жыццё чалавека, ягоных сваякоў.

На маю думку, неабавязкова апублічваць інфармацыю пра тое, што той ці іншы чалавек прызнаны палітвязнем. Гэта падвысіла б давер паміж праваабаронцамі і вязнямі, і большая колькасць зняволеных звярталася б за дапамогай да праваабаронцаў. Было б больш даверу і менш страху, што пра гэта даведаецца рэжым і адыграецца на сваяках. Можна проста непублічна зафіксіраваць факт, што канкрэтны чалавек прызнаны палітвязнем — каб пазней пакараць вінаватых.

— Што рабіць з заявамі тых, хто нядаўна выйшаў з турмы, пра іншых палітвязняў?

— Гэтая сітуацыя патрабуе адмысловага падыходу. Адна справа, калі сукамернік папрасіў нешта апублічыць. У такім выпадку дадзеныя звесткі абавязкова трэба агучваць.

Але калі журналісты маюць справу з пераказам аднаго чалавека слоў іншых, то тут трэба памятаць: вязень мог нешта недачуць ці проста не так зразумець, бо сам знаходзіцца ў сітуацыі псіхалагічнай нестабільнасці. У гэтым  выпадку хаця б спачатку звяжыся са сваякамі і спраўдзіце навіну ці запытайся дазволу на друк — гэта этычна, тактоўна, правільна. А проста, без праверкі публікаваць інфармацыю — значыць, распускаць чуткі. Так нельга.