«Размаўляць на роднай мове, каб будаваць «лінгвістычныя межы»». Эксперты абмеркавалі, як расійская агрэсія змяняе постсавецкую прастору

У дыскусіі прынялі ўдзел Батакоз Касімбекава з Uni­ver­si­ty of Basel, Ніно Рабакідзе з IREX Geor­gia, Аляксандра Валнянскi з Media & Human Rights і Алена Рудзіна з беларускага праекта Medi­aIQ. Яны прадстаўлялі Грузію, Малдову, Кыргызстан і Беларусь. Мадэратарка Любоў Цыбульска з арганізацыі «Центр стратегічних комунікацій та інформаційної безпеки» адзначыла, што гэтыя краіны досыць розныя і маюць розныя палітычныя сітуацыі. Але ёсць і агульнае — траўматычны досвед стасункаў з Расіяй.

Патрыярхальная гамафобная ідэалогія

Украіна называе палітыку Расіі «рашызмам» і параўноўвае яго са сталінізмам.

«Калі паглядзець на ўсю эпоху сталінізму, больш за 50% савецкіх грамадзян прайшлі праз рэпрэсіі. У Расіі зараз гэтага няма — няма працоўных тамбуроў, няма дэпартацыі ў тых маштабах, каб гэта можна было лічыць генацыдам. Прынамсі, у тых размахах, з якім мы сутыкаліся ў перыяд сталінізму. Але гэта — з аднаго боку», — лічыць Батакоз Касімбекава з Uni­ver­si­ty of Basel. 

Яна прыводзіць у прыклад выказванні Ханны Арэнт — заснавальніцы тэорыі таталітарызму, аўтаркі кнігі «Банальнасць зла: Эйхман у Ерусаліме». Арэнт параўноўвала нацыскі рэжым са сталінізмам і казала, што ў іх ёсць агульная рыса. Гэта ідэалогія, якая вызначае пэўныя «прыродныя» законы вышэйшымі за законы чалавека. Калі ў нацыскай Германіі хтосьці хацеў сказаць, што габрэяў нельга забіваць, адказ гучаў так: ёсць такі арыйскі парадак, іх трэба забіваць, і гэта не трэба абгрунтоўваць. 

На распрацаванай ідэалогіі грунтуецца таксама фашызм і сталінізм. У апошняга гэта праявілася ў класавай барацьбе пралетарыяту супраць буржуазіі. Пралетарыят павінен быў выйграць, таму яны казалі, што могуць забіваць арыстакратаў, прадстаўнікоў буржуазнага крыла, лічыць Батакоз.

Я думаю, што «рашызм» — добры тэрмін, гэта расійская версія фашызму. Зараз усе класічныя з’явы феномена фашызму ёсць у Расіі. <…> Мы гаворым пра ідэалогію, дзе дзяржава ёсць вышэйшай за чалавека. Дзе прапануецца ідэя, што насілле можа забяспечыць чыстку грамадства. І важнай ёсць ідэя, што існуюць «дэгенераты». Можна сказаць, што на Захадзе ўсе дэгенераты. Гэта вельмі патрыярхальная гамафобная ідэалогія. У міжнароднай супольнасці ёсць кансэнсус наконт таго, што Расія зараз — фашысцкая краіна, — зазначае Батакоз.   

Сама Батакоз была прадстаўніцай меншасці ў сваёй жа краіне праз палітыку сталінізму. Праз русіфікацыю ў яе казахскай сям’і размаўлялі па-руску. Маці перайшла ў стасунках з Батакоз на казахскі, калі прачытала артыкул Аляксандра Салжаніцына, у якім той безапеляцыйна заяўляў, што Паўночны Казахстан павінен стаць часткай Расіі. Такая боязь у краіны ёсць з 1991-га. Улады Казахстана нават перанеслі сталіцу далей, бо думалі, што Расія можа напасці менавіта на гэты горад.

У 2014 годзе значная частка казахскай супольнасці абурылася анексіяй Крыма.

«Бо мы сябе часткова ідэнтыфікуем з украінцамі, з іх праблемамі», — кажа Батакоз. На расійскім тэлебачанні гучаць заявы, што Казахстан не мае самабытнасці, што незалежнасць — гэта падарунак нам, і краіна павінна належаць Расіі. У Казахстане імкнуцца адстаяць «лінгвістычныя межы» і размаўляць на роднай мове.

Як вайна ва Украіне змяніла Грузію 

Грузія стала адной з краін, куды часцей за ўсё ўцякалі расіяне ад мабілізацыі.

«Поўнамаштабнае ўварванне стала таксама новай вехай у гібрыднай вайне паміж Расіяй і Грузіяй. Масы перасяленцаў, які нечанана прыбылі ў Грузію, змянілі не толькі настроі ў грамадстве, а эканамічную і культурную карціну краіны. Гэта паўплывала на ўсе аспекты нашага паўсядзённага жыцця», — сказала Ніно Рабакідзе з IREX Geor­gia.

У той жа час грузіны выказвалі перажыванні за Украіну і патрабавалі ад уладаў падтрымкі для Украіны і шырокага агучвання пазіцыі народа. «На жаль, мы так і не ўбачылі, каб кіраўніцтва Грузіі гэта зрабіла, таму што гэта даволі алігархічнае кіраўніцтва. Мы разумеем, што яны наўрад ці з энтузіазмам паставяцца да падтрымкі Украіны», — тлумачыць спадарыня Ніно.

У адказ грузіны распачалі масавыя пратэсты: спачатку з патрабаваннем больш дакладна казаць пра падтрымку Украіны, пасля — пра членства ў ЕС разам з Украінай і Малдовай. 

З тых часоў грамадзянская супольнасць Грузіі пастаянна даводзіць, што яна аб’яднаная супраць расійскіх палітыкаў. <…> Пасля такога маштабнага наплыву расіян мы бачылі істотную змену наратываў адносна вайны ва Украіне і наогул, — кажа Ніно.  

Калі проста ісці вуліцамі Тбілісі, можна заўважыць, што стаўленне да расіян даволі негатыўнае, адзначыла Ніно. Нават да тых, хто меў прычыны выехаць з краіны і вытрачае ў Грузіі грошы, якія ёй спатрэбяцца для паляпшэння эканамінай сітуацыі. Ёсць шмат малых кампаній, бізнесаў, якія намагаюцца паказаць расіянам, што іх тут не радыя бачыць. Ніно лічыць, што ўсё ж варта выкарыстоўваць індывідуальны падыход да расіян.  

Усе даследаванні, апытанні, якія праходзілі апошні 30 гадоў, сведчылі пра тое, што Грузія падтрымлівае еўрапеўскую інтэграцыю і інтэграцыю ў НАТА. Ніно лічыць, што ў 2022 годзе Грузія паказала свае жаданне дзеяннямі — а менавіта, масавымі пратэстамі. Вясной 2023 года грузіны пратэставалі супраць новага закона ўладаў, які паўплывае на медыяасяроддзе, грамадзянскую супольнасць і ўсіх, што атрымлівае донарскую падтрымку і грошы з‑за мяжы. Пратэст паказаў, што мэйнстрымныя палітычныя антызаходнія наратывы, якія прапагандуе партыя ўлады, не спрацавалі, лічыць Ніно. 

Мадэратарка Любоў Цыбульска адзначыла, што некалькі гадоў таму ва Украіне таксама існаваў падобны наратыў. У іх былі прарасійскія каналы, якія належылі ўкраінскім алігархам. Тыя пасля выявіліся расійскімі агентамі. Быў наратыў пра «сарасят» (паводле назвы фонда Сораса, бізнес-магната, якія даюць гранты — ред.) — спроба дыскрэдытаваць грамадзянскую супольнасць.

Размова ідзе пра пытанне бяспекі, якое актыўна абмяркоўваецца ў грузінскім грамадстве. У нас велізарная колькасць расіян у краіне і гэта не стварае пачуццё бяспекі. Мы не можам адкрыта абмяркоўваць пытанні ў барах, рэстаранах, таму што ты ніколі не ведаеш, хто побач, хто што робіць і чаму прыехаў у тваю краіну, — кажа Ніно.           

70% грузін ці апазіцыйныя, ці не вырашылі, у які бок схіляцца, але не падтрымліваюць урад. Гэта няпростая сітуацыя для Грузіі. У 2024 годзе будуць чарговыя парламенцкія выбары. Гэта падзея, якая можа шмат чаго змяніць для грузінскай дэмакратыі, перакананая экспертка. 

Усё больш беларусаў далучаецца да барацьбы ўкраінцаў

Мадэратарка адзначыла, што беларусы падчас пратэстаў ў 2020 годзе не хацелі паўтараць Майдан і хацелі дасягнуць перамен мірным шляхам. Ці не думае цяпер пратэсная частка грамадства, што, магчыма, эскалацыя — патрэбны адказ на дзеянні ўладаў?

«У мяне няма адказу на пытанне, але факт застаецца фактам: у нас ёсць беларускі батальён Каліноўскага, ёсць шмат іншых беларусаў, якія змагаюцца за свабоду Украіны, бо яны лічаць, што гэта адзіны спосаб вызваліць Беларусь. Наколькі я ведаю ад людзей, якія засталіся ў Беларусі, людзі ўсё больш напаўняюцца гневам, злосцю, і мы можам толькі спадзявацца, што гэты гнеў выбухне і перальецца ў канкрэтныя дзеі. Я бачу ўсё больш людзей, якія адстойваюць ужыванне больш радыкальных дзеянняў», — сказала прадстаўніца беларускага праекта Medi­aIQ Аліна Рудзіна.

Экспертка расказала на форуме, што людзі ў Беларусі зараз прыгнечаныя. Дзясяткі тысяч чалавек былі арыштаваныя. Амаль 1500 чалавек прызнаныя палітычнымі вязнямі. Ёсць пачуццё адчаю або нават унутранай эміграцыі. Людзі кожны дзень правяраюць, каго арыштавалі напярэдадні, і сочаць за судовымі працэсамі. 

Я перакананая,  што нейкія ўнутраныя рухі ў Беларусі адбываюцца. Бачу, што ўсё больш беларусаў прыязджае, каб далучыцца да барацьбы ўкраінцаў. Яны звычайна прыязджаюць праз Львоў, і мы часта з імі бачымся, — кажа Рудзіна, якая ўжо два з паловай гады жыве ў Львове. 

Беларуская прапаганда цалкам сінхранізавалася з расійскай, зазначае спікерка. Усе незалежныя медыя працуюць у выгнанні і змаглі захаваць 30% сваёй аўдыторыі.

«Барацьба адбываецца не тое, каб за розумы аўдыторыі, а больш за розумы тых людзей, якія засталіся ў Беларусі. Гэтая барацьба становіцца ўсё цяжэйшай, бо рэжым Лукашэнкі робіць усё магчымае, каб заблакаваць доступ да праўдзівай інфармацыі. Ён гэта робіць рознымі спосабамі. Незалежныя медыя называюць экстрэмісцкімі, тэрарыстычнымі, іх блакуюць. Адказнасць за атрыманне інфармацыі ляжыць на плячах аўдыторыі. Самі людзі знаходзяцца пад ціскам і пагрозай арышту», — кажа экспертка.  

«У краіне існуе тэрор. У нас зараз сапраўды флэшбэкі з 1930‑х гадоў рэжыму Сталіна. Калі я так кажу, гэта не метафара, яно так і ёсць. Магу толькі спадзявацца, што ў найбліжэйшай будучыні сітуацыі зменіцца», — дадае яна.

Як вайна ва Украіне дапамагла Малдове зрабіць выбар

У Малдове з 2022 года ёсць забарона на кантэнт краін, якія не падпісалі Канвенцыю аб трансгранічным тэлебачанні. Расія яе не падпісала.

«Але ў нас ёсць спадарожнікі, адпаведна, людзі могуць глядзець расійскія каналы. Яны проста выкарыстоўваюць для гэтага інтэрнэт», — кажа Аляксандра Валнянскi з Media & Human Rights.

Малдова — дзвюхмоўная краіна. Але не толькі рускамоўнае насельніцтва паддаецца прапагандзе, як паказваюць апытанні і даследаванні. У Малдове ёсць і малдаўскія каналы, якія працуюць на расійскую прапаганду. Звычайна яны належаць прарасійскім палітыкам. У краіне была забарона на працу шасці такіх тэлеканалаў, паколькі яны пашыралі расійскі прапагандысцкі кантэнт. Нягледзячы на гэта, яны працягваюць працаваць.

У грамадстве гэта ўспрынялі як напад на свабоду слова і свабоду выказвання. Праблема ў тым, што ўлады амаль не патлумачылі, чаму яны наклалі забарону на працу гэтых медыя. Адпаведна, каналы пачалі казаць: «Вось вы бачыце? Няма свабоды слова ў Малдове! Нас прыгнечваюць, нам затыкаюць рот, яны не хочуць слухаць праўду, яны не гатовыя гэта пачуць і г. д.».

Падтрымка еўрапейскай інтэграцыі за апошнія сем гадоў у Малдове стала поўнай. Гэтаму дапамаглі ініцыятывы, якія прапагандуюць дэмакратычныя каштоўнасці. Вайна таксама дапамагла людзям правесці пэўную лінію: «Я ў Еўропе, я хачу быць часткай цывілізаванага свету і ведаю, які выбар мне трэба зрабіць». Людзі старэйшага ўзросту, якія падтрымліваюць вайну, маргілізаваныя. 

Чаму частка моладзі ў краінах СНД падтрымлівае расійскія наратывы?

Такое пытанне паўстала падчас дыскусіі. Аляксандра Валнянскi мяркуе, што тут можна казаць пра «настальгічную пастку». На яе думку, маладыя людзі ў Малдове атрымліваюць яе ў спадчыну ад бацькоў.

«Таму што калі маці табе кажа, што маё жыццё было такім добрым у часы Савецкага Саюза, а цяпер усё так кепска, а ты пры гэтым не можаш знайсці сваё месца ў гэтым свеце, то пачынаеш думаць, што, можа, калі б былі папярэднія часы, усё скалалася б неяк па-іншаму. Гэта дэлірыум, ілюзіі. Так ці інакш, гэтыя людзі не бачылі, як выглядаў Савецкі Саюз, але трапілі ў гэтую пастку».

Беларуска Аліна Рудзіна лічыць, што нельга адмаўляць такі фактар, як сацыяльны ліфт. 

«Моладзь з сёлаў, рускамоўнага асяродку проста не ўяўляе сабе іншай магчымасці. Яны трапляюць у гэтае квітнеючае асяроддзе пралукашэнскаўскай падтрымкі і знаходзяцца пад уплывам свайго роду «камсамольскай» арганізацыі, якая ў Беларусі працуе, але называецца па-іншаму. Гэта адзіная ідэалогія, якая пачынаецца з дзіцячага садка і скразной лініяй праходзіць праз школы, універсітэты. І маладыя людзі часта не бывалі ў іншых краінах, яны ведаюць толькі пра Расію і Беларусь».

У Грузіі ж апытанні і даследаванні не выявілі асобных груп моладзі, якія падтрымлівалі б Расію і вайну. Гэтаму дапамагае тое, што веданне рускай мовы сярод тых, каму менш за 35 гадоў, — не пашыраная з’ява, лічыць Ніно Рабакідзе.

Чытайце яшчэ:

«Атрымаліся не толькі нататкі пра турэмнае жыццё». Алег Груздзіловіч — пра сваю кнігу

Папраўкі ў «Законе аб выдавецкай справе»: Рэпрэсіўныя абмежаванні Мінінфарм тлумачыць «барацьбой з экстрэмізмам»

«Якое права мы маем фатаграфаваць людзей, што адчуваюць такі боль?» Як распавядаць пра вайну