Справядлівы Кароль

Я ўпарта настойвала на гэтай размове, бо ўсе, ад каго спрабавала дазнацца пра “таемныя радзімкі” Караля, перш за ўсё адзначалі: “Кароль – справядлівы!”

– Вядома, што журналісты – людзі языкастыя, і ў размовах паміж сабой, як дойдзе да ацэнак начальнікаў-рэдактараў, стрымлівацца не прынята. Але супрацоўнікі газеты, якую ўзначальваеце Вы, натуральна і нязмушана раздаюць Вам кампліменты – без двукоссяў. Не хачу правакаваць Вас на кампліментарны адказ, але што Вы з імі робіце?

– Я, бадай што, не адкажу ўцямна, бо ніколі не задумваўся над гэтым… У свой час, напачатку 1990‑х, была задача стварыць газету. Усё астатняе выбудоўвалася і набудоўвалася ў працэсе працы, натуральным чынам. Усё звычайна: фармуецца канцэпцыя газеты, абмяркоўваецца, прымаецца, і ў гэтую канцэпцыю кладуцца журналісцкія матэрыялы.

Можа быць дрэннай канцэпцыя – тады яе трэба мяняць, зноў абмяркоўваць. Калі гэта робіцца адкрыта і калектыўна, няма глебы для спрэчак і крыўды.

Другі прынцып, якога я трымаюся свядома, можна азначыць так: найлепш чалавек робіць тыя справы і піша на тыя тэмы, да якіх у яго ляжыць душа.

Вось і ён выбірае, і я выбіраю, што ў журналіста лепш атрымліваецца, і такім  чынам прынцып супрацоўніцтва сфармаваны.

Да таго ж – і гэта кожны ў нашай рэдакцыі разумее – аплата залежыць ад унёску ў супольную працу. І калі рэдактар і галоўны рэдактар не багацейшыя за супрацоўнікаў, гэта таксама ацэньваецца і ўплывае на рэдакцыйны клімат. На жаль, у нашых недзяржаўных газетах не даводзіцца разлічваць на значныя прыбыткі, але абавязак  рэдактара – забяспечыць хаця б “негалодныя” заробкі і празрыстасць у размеркаванні рэдакцыйных сродкаў.

– Аляксей Сцяпанавіч, а Вы ўвогуле кантралюеце сваіх супрацоўнікаў?

– Ды асабліва не даводзіцца кантраляваць: дамаўляемся, хто што робіць, і гэта робіцца. Нешта адсочваеш, канешне, нешта абмяркуеш, з нечым паспрачаешся, але гэта нармальна.

Я б не сказаў, што я занадта дэмакратычны кіраўнік, але не аўтарытарны да таго, каб ісці на злом пазіцыі ці меркавання журналіста. Атмасфера ў нас склалася нармальная, людзі вакол мяне разумныя.

Дзякуй, што перадалі ацэнкі “курылкі” – у нашай рэдакцыі не прынятыя “кампліментарныя вадапады”. Жарты, іронія – звычайная атмасфера. Нават калі віншуем каго, то без патэтыкі, але з добрымі сяброўскімі кпінамі.

Як дамагчыся згоды ў новым часе

– Вы сказалі пра стварэнне газеты “напачатку 1990‑х”. Вы пра газету “Згода”?

– Так. Стварэнне “Новага часу” было вымушаным крокам, таму што “Згода” была закрыта рашэннем суда ў 2006 годзе, перад прэзідэнцкімі выбарамі. На прэзідэнцкую пасаду вылучаўся Аляксандр Казулін, у выступе на Усебеларускім сходзе Лукашэнка пагразіў, што “газетка”, якая Казуліна падтрымлівае, будзе закрытая, і журналісты, калі будуць прызнаныя вінаватымі, будуць сядзець у турме.

Закрыццё праз суд было ці не першым выпадкам у гісторыі беларускай недзяржаўнай журналістыкі нашага часу, але журналісты, дзякуй Богу, засталіся на волі. Праз год (зноў жа ці не выключны выпадак) нам удалося стварыць новую газету. Гэта было вельмі няпроста.

Пры дапамозе юрыстаў БАЖа мы старанна вывучылі заканадаўства, знайшлі нестыкоўкі і шчыліны. Да таго ж, маё прозвішча пры гэтай спробе нідзе не фігуравала, яно з’явілася толькі ў другім нумары “Новага часу”.

За “Новы час” трэба падзякаваць Таварыству беларускай мовы, Алене Анісім і Алегу Трусаву. Яны аддалі нам імя зарэгістраванай газеты. Да нашага супрацоўніцтва выйшла 48 нумароў, але газета выходзіла нерэгулярна. Зараз у “Новага часу” ўжо пад 450 нумароў.

Так што “Новы час” – яскравы прыклад таго, што можа даць супрацоўніцтва дэмакратычных сіл, структур, асоб. Учынак ТБМ мы запомнілі, гонар ім і пашана.

Напрыканцы 2007 года нас – ужо “Новы час” – зноў паспрабавалі закрыць. Але ўдалося адстаяць выданне, у многім дзякуючы салідарнай падтрымцы ўсіх незалежных сродкаў масавай інфармацыі, якія пачалі кампанію ў нашу падтрымку і абарону. Дапамагла і рэакцыя міжнароднай грамадскасці, высокіх кіраўнікоў Еўразвязу.

– У “Новы час” Вы прывялі з сабой калектыў “Згоды”?

– Ядро каманды захавалася. Гэта найперш Аксана Колб, намесніца галоўнага рэдактара, і Святлана Пяроўская, стыль-рэдактар. Разумніцы і прыгажуні, арганізатары і журналісты. Умець усё – гэта яшчэ адзін выклік барацьбы за дэмакратыю ў суровых умовах аўтарытарнага напаўпадполля. Як толькі мы зразумелі, што ў нас можа атрымацца аднаўленне пад новым імем, сабраліся ўсе, нават вярнуўся з Украіны Алег Новікаў (ён жа Лёлік Ушкін)! Прыйшлі потым і новыя людзі, але яны ўліліся ў каманду, яны ўспрымаюць “Новы час” як сваё. Гэта каманда, гэта не найміты, гэта не падзёншчына. Можа, таму ў нас атрымліваецца працаваць на прынцыпах справядлівасці і салідарнасці.

– “Новы час” – толькі назва ці гэта сапраўды новы час для калектыва паплечнікаў, што з Вамі прыйшоў? Я калі ўзгадваю “Згоду”, то – не крыўдуйце – перш за ўсё ўспамінаю, што гэта была партыйная газета.

– Так, “Згода” стваралася як партыйная газета ад Партыі народнай згоды, потым Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі (Грамада). І стваралася “Згода” на базе часопіса “Политический собеседник”. Ён не вытрымліваў ужо канкурэнцыі, з’явілася шмат новых выданняў – тое ж быў  разгул дэмакратыі, пачатак 1990‑х! Генадзю Карпенку прапанавалі выданне выкупіць –  даўгі заплаціць ды забіраць. Потым я шкадаваў, што не захавалі часопіс – нават пад той жа назвай, змяніўшы яго змест.

Але зрабілі газету, вырашылі, што патрэбная аператыўнасць. “Згода”, дарэчы, на той час мела 47 тысяч падпісчыкаў – гэта вынік чытацкага інтарэсу, інфармацыйнага голаду тых часоў.

А што да партыйнасці – у “Згодзе” і тады, на мой погляд, партыйнасці было няшмат. Але легенда і штамп «партыйная газета» прыклеліліся. Мы ад гэтага адмываліся шмат гадоў. Хаця была праведзена незалежная экспертыза зместу “Згоды”, якая паказала, што мы пра “сваю” сацыял-дэмакратычную партыю ды партыйных лідэраў пісалі менш, чым непартыйныя газеты.

Ды і органам партыі “Згода” была, як помніцца, месяцы тры. Я адразу зразумеў, што гэта – заганны шлях, што ва ўсім свеце ўжо няма партыйнай прэсы, і ад партыйнай “прывязкі” трэба пазбаўляцца. Мы перагаварылі пра тое з таварышамі па партыі, з Генадзем  Карпенкам, вырашылі: не варта паўтараць шлях савецкай прэсы і цэнзуравання з боку партыі. У партыі могуць быць выданні – бюлетэні, лістоўкі ды таму падобнае, але масавае выданне не павінна быць органам партыі. Так мы сталі вольныя.

Але я ўсю гэту гісторыю добра помніў, і таму, калі адраджалі “Новы час”, вырашылі прынцыпова: ніякай партыйнасці, ніякай залежнасці ні ад адной з партый.

На нашу канцэпцыю ў “Новым часе” істотна паўплываў выбар мовы. У “Згодзе” мы давалі матэрыялы і на рускай, і на беларускай мовах. І заўсёды атрымлівалася, што руская мова перавышала вызначаныя намі квоты: то журналісту цяжка пісаць па-беларуску, то рэдакцыі не хапае часу перакласці, нешта яшчэ – ай, ладна, хай ідзе!

У  Алега Трусава пазіцыя была прынцыповай: толькі на беларускай мове! І я згадзіўся: мова для Беларусі – гэта прынцыпова.

А мова, па сутнасці, ужо дыктуе канцэптуальныя падыходы. Беларуская ідэя, сфармаваная яшчэ на пачатку 19 стагоддзя, базавалася на каштоўнасці мовы, культуры, на якіх павінна будавацца дзяржаўнасць і незалежнасць.

Вось асноўныя апоры нашай канцэпцыі. Плюс мы дадалі тры газетныя паласы пра замежжа. Прычым гэта не паўтор гучных публікацыяў з іншых крыніц, а цалкам арыгінальны матэрыял, спроба асэнсавання нашай, беларускай, сітуацыі ў кантэксце развіцця сітуацыі ў свеце.

Яшчэ адзін наш прынцып – пісаць пра сур’ёзныя рэчы, але не “завумна”.

– Спадар Аляксей, Вы як рэдактар больш любіце працаваць з маладымі журналістамі ці са сталымі? А можа, “кіты”, якія прыйшлі са “Згоды”, у вашай рэдакцыі – “святая карова”? А маладзенькія шчыруюць, каб імя сабе зарабіць?

– У нас не ўзнікала гэтай праблемы “кітоў” і маладэчы. Мы, як і ўсе незалежныя выданні, не маем сродкаў, каб утрымліваць вялікі калектыў. Газету робяць дзевяць чалавек; тых, хто нам актыўна піша – больш за 20. Ды і “кітам” усяго толькі вакол сарака. У нас няма падзелу па ўзросце ці былых заслугах: калі 20-гадовы напісаў годны артыкул, і я, і супрацоўнікі рэдакцыі аддадуць яму належнае гэтак жа, як адзначаць рэдакцыйнага ветэрана.

Год таму да нас прыйшла Віка Чаплева, студэнтка другога курса, прапанавала добры матэрыял. Зараз яшчэ два хлопцы з журфака прыйшлі, друкуюцца ў газеце і на сайце.

Я ўзгадваю ваш калектыў, “Беларускую маладзёжную”. Сяргей Пульша, які працаваў у “маладзёжцы”, зараз працуе ў нас. Дагэтуль працаваў у БелаПАН, займаўся вытворчасцю кароткіх інфармацыйных паведамленняў. Калі прыйшоў да нас і мы абгаворвалі тэматыку, я кажу: “Пішы, як хочацца”. І Сяргей раскрыўся, ён цудоўны ў аналітыцы палітычнай, партрэтных нарысах, пазнавальны з ягонай тонкай іроніяй, асабістым стылем, без перахлёстаў, факталагічна дакладны.

Задача кіраўніка выдання – даць журналісту магчымасць выявіць і прадэманстраваць свае таленты.

А тыя, хто пачынаў газету, былі маладымі, зараз сталі сталымі… Сярэдні ўзрост у нашай рэдакцыі – недзе каля  40. Але ў гэтай лічбе амаль што толькі мая заслуга, маіх 70 гадоў 🙂

Пра шкоду “рамантыкі рэвалюцыі”

– Аляксей Сцяпанавіч, адкуль у Вас такое прозвішча – Кароль? Каралеўскія карані маеце? Ці гэта ад пабытовага заходнебеларускага: кароль, мяккі хатні трусік?

– У Беларусі, дарэчы, не так мала людзей з прозвішчам Кароль. Я зацікавіўся – багата Каралёў ва Уздзенскім, Бярэзінскім раёнах. Мой бацька якраз з Бярэзінскага раёна. Навукоўцы, з якімі я размаўляў, лічаць, што ў Беларусі гэта прозвішча не ад царскіх пасадаў, а ад ўмення ў працы: кароль у сваёй працы. І таму то там, то там узнікалі Каралі.

– Вы паходзіце з вёскі?

– Хутчэй з горада, з раённага цэнтра. Па лініі мамы прабабка была прыгоннай. Не шляхта (падкрэсліваю тым, хто зараз актыўна шукае ў сабе “блакітную кроў”), я прыгонны селянін, у мяне няма шляхецкай пыхі. Але дзед мой быў  лесніком-аб’ездчыкам, гэта ўжо дастаткова высокая пасада на той час.

Бацька мой быў сірата. У 12 гадоў айчым выгнаў яго з хаты, ён беспрытульнічаў, потым, калі вылавілі, навучаўся ў каваля, трапіў на завод, потым у ПТВ. Вайну сустрэў на камсамольскай пасадзе ў Беластоку; да ваенкамата дайсці не паспеў, па тылах з баямі выйшаў пад Масквой. Затым ваяваў, пехота на перадавой, дайшоў да Кенігсберга. Перадапошняя пасада майго бацькі – старшыня Смаргонскага райвыканкама. З‑за наступстваў раненняў бацьку ампутавалі нагу, перавялі ў Маладэчна, пэўны час працаваў дырэктарам піўзавода, потым сышоў на пенсію.

Так што Смаргонь і Маладэчна – мае родныя гарады. Да сёмага класа я вучыўся ў Смаргоні; з Маладэчна паступіў на гістфак педінстытута, год папрацаваўшы, бо першая спроба паступлення была няўдалай. Паслужыў у войску, вярнуўся – гістфак скончыў, з “чырвоным” дыпломам. Па размеркаванні патрапіў у Акадэмію навук, Інстытут гісторыі.

–Я ведаю, што Вы – кандыдат гістарычных навук. Якую тэму даследавалі?

– Германія пасля вайны, 1945–1947 гады. Дзейнасць савецкай ваеннай адміністрацыі ў Германіі. Палітыка саюзнікаў у Германіі пасля 1945 года.

–Ого! Але ж гэтая тэма і цяпер небяспечная!

– І цікавая. Я яе сам выбраў, мне пашанцавала, што ў аспірантуры маім кіраўніком быў акадэмік Ігнаценка з прынцыпам, які я потым перанес на сваю працу з людзьмі: вольны пошук, тое, што падабаецца.

Я быў у сектары гісторыі сацыялістычных краін, Аляксандр Мацко яго ўзначальваў. І ён таксама не душыў свабодны палёт думак.

Я б не сказаў, што мая кандыдацкая праца напісана так, як бы я напісаў сёння. Але менавіта ад тэмы, думаю, я выйшаў на крытычнае ўспрыманне таго, што адбывалася ў Савецкім Саюзе. З гэтай тэмай я прабіўся ў закрытыя архівы ў Маскве. Гэта з “допускам”. У архіве я мусіў выпісваць патрэбнае ў свае асобныя сшыткі – прашытыя, пранумераваныя, праштампаваныя. Сшыткі перасылалі ў першы аддзел Акадэміі Навук, там я яшчэ раз мусіў рабіць выпіскі з іх.  Выкарыстоўваць звесткі мог, даць канкрэтныя спасылкі на крыніцы, дзе знайшоў дакументы – не. Дамогся, што дазволілі пазначаць агульнае: “Архіў савецкай ваеннай адміністрацыі”.

У архівах я знайшоў таксама своеасаблівыя ТАССаўскія матэрыялы пад грыфам НДП – “не для печати”. Натрапіў на пераклады замежных навуковых даследаванняў гісторыі таталітарных рэжымаў – сталінскага і гітлераўскага, іх  параўнальны аналіз. Грувасткія машынапісныя тамы, зробленыя ў адным экземпляры, для кіраўніцтва. Чытаў, закінуўшы сваю тэму.

Так што недарэмна таталітарныя рэжымы закрываюць архівы – дакументы правакуюць на роздум, сумневы, крытычны аналіз, у закрытых архівах нараджаецца свабода думкі.

Першы зрух – асэнсаванне неабходнасці ачышчэння ідэі сацыялізму ад сталінізму, вяртанне да першаснага – маральнага – сацыялізму “з чалавечым тварам”. Затым ужо асэнсаванне самой канцэпцыі сацыялізму і бальшавізму на іх адпаведнасць рэальнасці. І шок асэнсавання, што менавіта з гэтай канцэпцыі пачынаўся рэжым, які атрымаў назву “таталітарны”.

Так выйшла, што, калі адкрылася перспектыва свабоднага слова, я першым распавёў грамадзе пра беларусізацыю 1920‑х гадоў. Напісаў два артыкулы, іх дала “Советская Белоруссия”, яшчэ орган ЦК Кампартыі. Мне расказвалі журналісты, што, калі прыйшоў артыкул, ды яшчэ са знакам “молнія”, усе былі ўпэўненыя, што ЦК даслаў чарговую прапаганду. Чытаем – валасы заварушыліся: пад грыфам ЦК крамольны артыкул прыйшоў!

Перабудова прыадчыніла шлюзы. Для ЦК я падрыхтаваў аб’ёмныя даведкі на рэабілітацыю Усевалада Ігнатоўскага і Зміцера Жылуновіча, на ўсіх іншых рэпрэсаваных нацдэмаў. Праўда, потым іх не трэба было рэабілітаваць, жыццём былі рэабілітаваныя. Напісаў кніжку пра Ігнатоўскага – архітэктара беларусізацыі 1920‑х.  

Сёння я б перапісаў і сваю манаграфію пра рэвалюцыю 1905 года ў Беларусі, перапісаў бы шэраг артыкулаў, дысертацыю, бо на той час не меў магчымасці атрымаць усебаковую інфармацыю. Я разумею зараз, наколькі цяжка быць аб’ектыўным даследчыкам, калі ідзе лавіна ідэалагічнай апрацоўкі, прэпараванай інфармацыі, калі не проста асобныя блокі – цэлыя гістарычныя пласты вымаюцца, літататура “працэджваецца”, і ты не можаш прарвацца. Адчуваеш, што нешта не так, але доказаў не хапае, мазаіка не складваецца ў карціну!

А яшчэ таталітарны рэжым сябе лічыць вышэй за мараль, а на ўсіх астатніх распаўсюджвае мараль і рамантыку рэвалюцыі. Скрозь гэтую рамантыку мы  успрымалі бальшавізм і савецкую ўладу як нешта справядлівае.

Недаробленая справа

– Спадар Аляксей, у Вас шмат сяброў?

– Сяброў звычайна няшмат… Самы блізкі сябра, Лявон Лойка, на жаль, сыйшоў ўжо ў іншы свет. Яму было 60. Гэта быў сябра і па жыцці, і па справе, з ім мы рэалізоўвалі праект партыі, праект першай газеты. Мне яго вельмі не хапае.

Ёсць сябры ў рэдакцыі, ёсць у партыі, але Лявона не хапае.

– А з жанчынамі Вам шанцавала?

– Шанцавала: з дзяцінства мяне атачалі разумныя і прыгожыя дзяўчынкі і жанчыны. А па жыцці жанчына ў мяне адна, маці маіх дзяцей. Я быў яшчэ студэнтам трэцяга курса, сакратаром камітэта камсамола факультэта, калі мы пабраліся шлюбам. Асалода майго жыцця, найлепшы мой прадукт – мае дзеці. І, да слова, мае сябры. Поўнае ўзаемнае разуменне, павага. Свае лёсы яны зрабілі самі, і дастаткова ўдала. Гэта цешыць.

– Асабістыя сувязі з “партыйнай дыяспарай” у Вас захаваліся?

– Я ўжо непартыйны чалавек. Для журналіста гэта лепш, асабліва ў нашай сённяшней сітуацыі пад аўтарытарным рэжымам.

З сацыял-дэмакратычнай партыі я выйшаў пасля таго, як падчас турэмнай адсідкі Казуліна верх у партыйных структурах узялі сілы, што вырашылі зняць яго са старшыні партыі. Старшынём тады стаў Ляўковіч. Такое рашэнне ў дачыненні да Казуліна, які знаходзіўся ў зняволенні, я палічыў амаральным. Можна было пераабіраць лідара – тое нармальная рэч, але не калі ён у турме ды трымае галадоўку пратэсту.

Такія пературбацыі-здрады – на руку аўтарытарнаму рэжыму. Аўтарытарныя рэжымы заўсёды выкарыстоўваюць чалавечыя амбіцыі, слабасці структур, каб паскараць працэс маргіналізацыі сваіх апанентаў. Працэс заканамерны пад ударамі рэпрэсій. Магчыма, сацыял-дэмакраты першымі прайшлі гэты шлях, але сёння мы бачым падобнае і ў дачыненні да іншых апазіцыйных структур – іх дзейнасць абмежаваная, супярэчлівая, аўтарытэт у грамадстве досыць нізкі.

– У супольнасці недзяржаўных журналістаў усё нібыта больш скаардынавана і салідарна, хоць таксама ўсялякае здараецца. Як вам, чалавеку з вядомай палітычнай біяграфіяй, у ролі газетчыка? Былыя партыйныя “разборкі” размовам з палітыкамі не перашкаджаюць? Прэс-братэрства прыняло за свайго?

– Адносіны з палітыкамі нармальныя. Прынцып журналіста – не сварыся з тымі, у каго ты будзеш браць інтэрв’ю. Гэта першае.

Па-другое, у сваёй мінулай палітычнай дзейнасці я не перайшоў мяжы паміж спрэчкай прынцыповай і знявагай асабістай. Скажам, у мяне ў свой час у межах сацыял-дэмакратычнага руху былі дастаткова складаныя адносіны  з Міколам Статкевічам. Але незадоўга да тых выбараў, пасля якіх яго кінулі за краты, мы цудоўна сустракаліся і размаўлялі. І адзначылі – і ён, і я – што пры ўсіх нашых спрэчках мы нідзе публічна адзін пра аднаго не сказалі ніводнага абразлівага слова. Таму ў нас не было перашкод, каб зноў сустракацца, а мне браць інтэрв’ю і пісаць пра яго дзеянні, яго партыю.

У газеце мы правялі серыю сустрэч з палітыкамі розных накірункаў. Нават тых, між якімі ёсць спрэчкі, мы сабралі за круглым сталом, далі ў публікацыях іх ацэнкі сітуацыі, іх бачанне шляхоў вырашэння праблем. На жаль, ні мы, ні іншыя журналісты не змаглі паспрыяць, каб нашыя апазіцыйныя палітыкі да гэтых восеньскіх прэзідэнцкіх выбараў вызначыліся з адзіным кандыдатам. Адзінства не атрымалася.

Што тычыцца журналісцкага асяродку, то я пагаджаюся з Вамі, гэта сапраўды больш салідарная супольнасць. Бачу дзве прычыны. Першая: мы зразумелі, што, калі ідзе ціск, то толькі падтрымліваючы адзін аднаго мы можам утрымаць выспу свабоднага слова. Наш прыклад – і “Згоды”, і “Новага часу” – гэта падцвярджае.

Па-другое, усё ж кожнае выданне дастаткова аўтаномнае. Мы не супернікі адзін аднаму, нам не трэба вылучаць адзінага кандыдата 🙂 Мы салідарныя ў сваіх дзеяннях праз свае публікацыі, але нам не трэба ўзгадняць кожны свой прафесійны крок, як гэта трэба ўзгадняць у партыі. Кожная газета ідзе сваім шляхам, але ў адным накірунку, сфармуляваным прафесійнымі прынцыпамі: аб’ектыўнасць, дэмакратычнасць, свабода выказвання.

Так, нам трэба трымацца адзін аднаго і не даваць нас душыць. Гэта магчыма. Ідэал таталітарнага рэжыму – адсутнасць любой незалежнай прэсы, любога выдання. Пакуль улады не могуць дасягнуць такога “ідэалу” – і ў журналісцкім асяроддзі супраціў, і апазіцыя ўсё ж утрымала выспу свабоднага слова. Гэта наша агульная заслуга.

– Пра палітычную кар’еру не шкадуеце?

– У свае 70 гадоў, ацэньваючы пражытае жыццё, я толькі шкадую, што нам не ўдалося сцвердзіць і рэалізаваць у пераможным варыянце ідэю дэмакратызацыі Беларусі. Гэтая ідэя досыць шырока панавала ў грамадстве пасля абвяшчэння суверэнітэту Беларусі. Пра прычыны паразы спрэчка ідзе да гэтага часу: чаму не змаглі, а ці была рэальная альтэрнатыва?..

Я лічу, што была, што мы шанец страцілі. Мы недаўцямілі не асэнсавалі, як мабілізаваць рэсурсы гэтай альтэрнатывы. І, дарэчы, да гэтага часу, усё гэтае 20-годдзе пасля паразы, сітуацыя не прааналізаваная. Ні палітычнай апазіцыяй, ні аналітыкамі.

А тое, чаго не зрабілі, мы пакінулі сваім дзецям – яны мусяць дарабляць. І за гэта я адчуваю сваю віну. Хаця дачка супакойвае: “Вы зрабілі, што маглі, пры ўсіх хібах, вы заклалі аснову для новай, пераможнай, спробы дэмакратычных рэформ”.

За што даюць узнагароды

– Мяне вельмі ўразіў ваш карэспандэнт Зміцер Галко, які паматляўся па Украіне, напісаў шэраг выбітных матэрыялаў. Вы вельмі хваляваліся за яго?

– Хваляваліся і хвалюемся. Гэта яго выбар, яго рашэнне – пасылаць на фронт і на рызыку я не меў права. Але ён так вырашыў. Мы наколькі маглі дапамаглі яму. Спачатку гэта быў Майдан. А потым – гарачыя маршруты вайны. Ягоныя рэпартажы і нарысы вельмі таленавітыя і шчырыя. Я параўнаў іх з іспанскімі рэпартажамі Хэмінгуэя, Экзюперы. Гэта той жа ўзровень асэнсавання, той жа антываенны пасыл – ён не пафасны, ён перажыты, паказаны праз перажыванні герояў.

Гэта ўдача выдання, у якога ёсць такі рэпарцёр. Але я хачу ўсё ж, каб такіх нагод для выяўлення таленту журналістаў было менш.

– Вы далі Змітру высокую ацэнку, чытачы высока ацанілі…”Зорнай хваробай” не захварэў? Калектыў не пахіснула з‑за таго, што у аднаго атрымалася значна лепш, чым у гэты час у іншых?

– Не, зорнасці ці рэўнасці не адчулася. Ён вярнуўся і зноў з’ехаў, сёння ён пад Марыупалем. Рэдактару з такімі рэпарцёрамі дастаткова складана, прызнаюся, працаваць: патрэба ў газеце можа быць адна, а у яго іншая. Трэба прыстасоўвацца. Такія парывы не спыніш, усё роўна зробіць так, як задумаў, таму лепш знайсці кампраміс.

 У рэдакцыі ўсе людзі розныя, але ўсе ўсё правільна разумеюць і спакойна ставяцца да “асаблівага графіка” Змітра. Ён выбраў тэму Украіны, іншы выбраў іншую тэму і ў сваіх сюжэтах не менш здатны.

– Вы так добра гаворыце пра кожнага з сваіх супрацоўнікаў – і кожны таленавіты, і кожны варты павагі… А Вас па жыцці шмат хвалілі?

– Я не магу ўспомніць, каб мяне вельмі за нешта лаялі… Хваліць – хвалілі.  У школе па літаратуры і па гісторыі хвалілі, па матэматыцы – не. Армію я прыняў як неабходнасць. Угаворвалі паступіць у ваенную вучэльню яшчэ да прызыву, потым у войску ўгаворвалі, але я цвёрда ведаў, што загады і я ў форме – гэта несумяшчальна.

– З арміі прыйшлі сержантам?

– Нават лейтэнантам. Служыў у Групе савецкіх войскаў у Германіі,  з 1964 па 1967 год, тры гады. 

Такая была завядзенка у Групе савецкіх войск у Германіі, што хлопцаў з адукацыяй у 10 класаў адмыслова вучылі два месяцы на трэцім годзе службы – і давалі малодшага лейтэнанта пад дэмбель.

Служыў на самых сучасных у тую пару танках Т‑62, пасля аб’яднання Германіі  глядзеў па тэлевізары, як гэтыя танкі калонамі і эшалонамі выводзілі у СССР, на пераплаўку – занадта вялікая колькась іх была ў краінах сацлагеру.

…Але маю грэх – я “штурмавік”. Я ў апошні момант пісаў дысертацыю, у апошні момант, перад самым дэдлайнам пішу свае артыкулы… За гэта атрымліваў па шыі, але прадукт заўсёды атрымліваўся нармальны.

– А ўзнагароды ў журналістыцы маеце?

– Так. Міжнародную прэмію імя Найта – названая ў гонар амерыканскага журналіста – я атрымаў у 2008 годзе, гэта асабістая прэмія. А газета наша атрымала прэмію Цайта у 2009 годзе. Асаблівасць нашай беларускай незалежнай журналістыкі – значныя міжнародный ўзнагароды мы атрымліваем за супраціў ціску, пераследу, так бы мовіць, за якасную журналістыку ў складаных умовах.

Хацелася б, каб хутчэй усталявалася такая сітуацыя ў Беларусі, каб было спаборніцтва талентаў, і прэміі прызначалі за якасную журналістыку ў нармальных умовах.

Самае выбітнае, самае яркае, што выпала на мае жыццё – гэта свабода самарэалізацыі і спроба палітычнай дэмакратызацыі Беларусі. Я лічу, што гэта за шчасце, што мне гісторыя падкінула шанец вырвацца за рамкі таталітарнага рэжыму. Гэтая асалода расправіць плечы, гаварыць і пісаць тое, што думаеш.  Да 1994 года – наогул свабодна, а пасля аднаўлення ў Беларусі аўтарытарнага рэжыму – у супраціве яму, у незалежным выданні, у вольным “Новым часе”. Гэта асалода свабоднага слова! Я яе фізічна адчуваю.

P.S.

Мы скончылі размову на шчымлівай “грамадзянскай” ноце – як належыць людзям, якія шчыра будавалі свой некароткі чалавечы і прафесійны век.

Пад развітанне Аляксей Сцяпанавіч пасміхнуўся раптам:

– А ведаеце, мяне ад журналістыкі адгаворвалі, у свой час адгаварылі – а ўсё роўна я тут!

Высветлілася, што пісаць ў раёнку ён пачаў яшчэ школьнікам, і пасля адзіннацацігодкі хістаўся: гістфак ці журфак. Але спрактыкаваная супрацоўніца раёнкі шчыра параіла: “Кінь дурное! Атрымай нармальную прафесію, калі ўжо надта закарціць, у газеце з любой прафесіяй працаваць зможаш. А з журфакам – больш нікуды!”.

Такая у нас прафесійная праўда 🙂